ΛΙΓΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΟΧΑΓΟ(ΠΖ) ΔΙΟΓΕΝΗ Δ.ΦΑΝΟΥΡΑΚΗ
Αχιλλέας Γ.Κουτσουράδης1
Καθηγητής της Νομικής Σχολής του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Δικηγόρος Αθηνών στον Άρειο Πάγο
Ι.ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ
Ο λοχαγός πεζικού Διογένης Δημητρίου Φανουράκης, πέρασε επίσημα στο πάνθεο των Δωδεκανησίων ηρώων και μαρτύρων την Κυριακή, 7 Μαρτίου 1948,όταν μπροστά από το διοικητήριο της Ρόδου, ο Έλληνας αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Θεμιστοκλή Σοφούλη, Κωνσταντίνος Τσαλδάρης, κατά την επίσημη τελετή της ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου ανάμεσα σε άλλα είπε:
«….Πρώτη πάντοτε, εις τους εθνικούς αγώνας, η Δωδεκάνησος, πρώτη πάλιν έτρεξε και εις την μεγάλην μάχην των Ελλήνων, όταν ήχησεν η σάλπιξ της 28ης Οκτωβρίου του 1940. Πρώτη εις την Πίνδον, με το εκλεκτόν της τέκνον, τον νέον ήρωά της, τον Αλέξανδρον Διάκον. Τον Δωδεκανήσιον υπολοχαγόν του Πεζικού, που έπεσε μαχόμενος πρώτος εις τας επάλξεις της Τσούκας επάνω εις την Πίνδον. Δωδεκανήσιοι επίσης υπήρξαν και άλλοι αφανείς ήρωες των τελευταίων αγώνων, ο λοχαγός Φανουράκης από την Χάλκην, ο Παπαλουκάς και η Ανθούλα Ζερβού από την Ρόδον, αι ηρωίδες της Καλύμνου , ο Καζώνης ,ο Μάγγος, ο Σάββας από το Καστελλόριζον, ο ηγούμενος Χρύσανθος Μαρουλάκης από την Σύμην, ο Καπίρης από την Κω και όλοι οι αθάνατοι ήρωες, που έπεσαν διά την Ελευθερίαν της Δωδεκανήσου. Η ψυχή τους θ' αναγαλλιάζη σήμερον που η Δωδεκάνησος είναι Ελλάδα…."
Δεν είναι τυχαίο, ότι ο ανώτατος Έλληνας αξιωματούχος, πρόταξε στον κατάλογο των ηρώων τους δύο χαλκίτες αξιωματικούς του στρατού μας. Ο ένας είχε το προνόμιο, να είναι ο πρώτος πεσών αξιωματικός στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο(χωρίς αυτό να μειώνει τη αξία όσων των ακολούθησαν)2 και ο δεύτερος να είναι, αν όχι ο τελευταίος αξιωματικός(αυτός υπήρξε ο υπολοχαγός πεζικού Ευαγγελος Χατζηευαγγέλου πεσών στη αψιμαχία της Νισύρου τον Φεβρουάριο του 1945) ή ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός που χάνει την ζωή του εν υπηρεσία στα
1 .Το κείμενο αποδίδει σε διευρυμένη μορφή και εμπλουτισμένη με τις αναγκαίες παραπομπές, την ομιλία του Γράφοντα στις 7/7/2018 σε εκδήλωση του Ιδρύματος Λοχαγού Φανουράκη(Ι.Λ.Φ) στη Κω, με την συμπλήρωση πέντε χρόνων από τον θάνατο του Σωκράτη Φανουράκη. Είναι δημοσιευμένο στο Δωδεκανησιακό Αρχείο.Τομ.11.Αθήνα 2019,σελ.227επ.
2 . Είναι λάθος, που πρέπει να το προσέξουμε, να προβάλλεται εκτός Δωδεκανήσου, ο εκ Χαλκίδος καταγόμενος αντισυταγματάρχης Μορδοχαίος Φρηζής, ως ο πρώτος πεσών αξιωματικός του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, αφού αυτός έπεσε στη Πρεμετή στις 5/12/1940,ενώ στη πραγματικότητα προηγήθηκε η θυσία του Αλέξανδρου Διάκου στη Τσούκα την 1/11/1940.Για την πληρότητα θα πρέπει να αναφερθεί και η θυσία του επισμηναγού Παναγιώτη Ορφανίδη από την Κάρπαθο την εποχή εκείνη. Σκοτώθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 1940 λόγω πτώσεως του αεροπλάνου του τύπου Blenheim της 32ης Μοίρας Βομβαρδισμού, στο οποίο επέβαινε μαζί με τον Επισμηναγό Μιχαήλ Αναστασάκη και τον Ανθυποσμηναγό Δημήτριο Γκίκα, κατόπιν εκρήξεως των βομβών που μετέφερε μετά την απογείωση από το αεροδρόμιο του Αμπελώνα Λάρισας, για εκτέλεση αποστολή βομβαρδισμού στόχων στην Αλβανία.
νησιά μας3, πάντως αυτός που έπεσε στη πατρώα Γη, την Χάλκη στις 1/11/1944,όταν πια η υπόλοιπη Ελλάδα είχε απελευθερωθεί και ο πόλεμος όδευε προς το τέλος του. Το κράτος μας με δύο χρόνια καθυστέρηση, τις 9 Ιουνίου του 1946,όπως προκύπτει από τα στρατιωτικά ελληνικά αρχεία προτείνει, μέσω των αρμοδίων στρατιωτικών αρχών επί λέξει την: «επ ανδραγαθία προαγωγή στον βαθμό του ταγματάρχη και απονομή του χρυσού αριστείου ανδρείας διότι ευρισκόμενος εν διατεταγμένη υπηρεσία εις Χάλκην Δωδεκανησου, εφονευθει υπό των Γερμανών κατά την εκτελέσιν του καθήκοντός την 1η Νοεμβριου 1944.», Με άλλα δύο χρόνια, να προστίθενται στη καθυστέρηση, απονέμεται τελικά με βάση το Β.Δ της 1/10/1948, το χρυσό αριστείο ανδρείας: «Εις τον λοχαγόν πεζικού Φανουράκην Διογένη,δια την ηρωικήν και μέχρι αυτοθυσίας απόδοσιν του επί του πεδίου της μάχης εν τη ενασκήσει των καθηκόντων του κατά την περίοδο των επιχειρήσεων 1941-1945 Μέσης Ανατολής»4Έτσι ευχαρίστησε η πατρίδα τον ήρωα και έληξε, λιτά-υπηρεσιακά θα έλεγα, για τον ελληνικό στρατό, η ενεργός παρουσία του χαλκίτη αξιωματικού στον εθνικό μας στρατό.
Στο αρχικό-εισαγωγικό έγγραφο(Βιογραφικό σημείωμα αξιωματικού (θανόντος εν πολέμω) που συναντά ο μελετητής του φακέλλου του Διογένη Φανουράκη στη Διεύθυνση ιστορίας Στρατού(Δ.Ι.Σ) και που παρατίθεται στο τέλος της μελέτης αυτής, οι πληροφορίες που αντλούνται είναι συγκλονιστικά ελλιπείς και δημιουργούν εύλογα ερωτήματα: Δεν γίνεται μνεία για απονομή μεταθανατίως του επόμενου βαθμού(ταγματάρχη),δεν αναφέρεται η μονάδα στην οποία υπηρετούσε όταν φονεύθηκε, ενώ τέλος οι συνθήκες υπό τας οποίας εφονεύθει την 1η Νοεμβρίου 1944 στη Χάλκη της Δωδεκανήσου, δεν εξειδικεύονται.
Το πρωτογενές υλικό, που αξιοποιείται στη παρούσα έρευνα, που έχει ως σκοπό να ανασυνθέσει στο μέτρο του δυνατού την Προσωπικότητα του πεσόντα αξιωματικού και τις συνθήκες θανάτου του , προέρχεται από την Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού(Δ.Ι.Σ) και την Υπηρεσία Στρατιωτικών Αρχείων, που μετά από αίτηση του Ιδρύματος Λοχαγού Φανουράκη (Ι.Λ.Φ) τέθηκαν χωρίς περιορισμούς στη διάθεσή μου και με την βοήθεια της μικρανεψιάς του Διογένη Φανουράκη κ.Ελένης Ροζάλη, την οποία ευχαριστώ δημοσίως ,ταξινομήθηκε και φωτοτυπήθηκε. Χρήσιμα υπήρξαν επίσης προσωπικά έγγραφα του Διογένη Φανουράκη, που διαφύλαξε ο αδελφός του Σωκράτης όσο ζούσε και σήμερα βρίσκονται στη κατοχή του ανωτέρω Ιδρύματος. Για να δώσω μια εικόνα του αναξιοποίητου-ανεξερεύνητου ιστορικού υλικού αρκεί να αναφέρω ότι δεν είχαμε πρόσβαση ακόμη, παρά τις προσπάθειες της κ.Ροζάλη στο προπολεμικό αρχείο της στρατιωτικής σχολής Ευελπίδων, για να ιχνηλατήσουμε την πρώιμη πορεία του ήρωα μας από της 21/9/ 1932,όταν κατατάχθηκε στη σχολή μέχρι το 1936,οπότε ορκίστηκε ως ανθυπολοχαγός Πεζικού(16.5.1936)5. Σε σχέση με
3 .Η σχετική τιμή, μάλλον ανήκει στον πλωτάρχη Γεώργιο Μπλεσσα, κυβερνήτη της Β.ΟΛΓΑΣ, που βυθίστηκε από γερμανικά αεροπλάνα στο λιμάνι Λακκί της Λέρου στις 26/9/1943.
4 .Για την απονομή και του μεταλλίου εξαίρετων πράξεων ,βλ.τα σχετικά επίσημα κείμενα σε
Ηλιάδου,Η Χάλκη της Δωδεκανήσου. Αθήνα 1950,511επ.
5 . Αξίζει, εν παρρόδω να σημειωθεί ότι πέραν της άψογης επαγγελματικής σταδιοδρομίας του μετά την αποφοίτηση ,ο Διογένης Φανουράκης υπήρξε και ο προστάτης της πατρικής οικογένειας, ιδίως
αλλοδαπά αρχεία τώρα: Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ) στη Ρόδο βρίσκονται αυτή την στιγμή περίπου 90.000 φάκελοί της ιταλικής Αστυνομίας ,που αφορούν σε Έλληνες Δωδεκανήσιους για όλη την περίοδο της Ιταλοκρατίας. Εξάλλου είναι γνωστό ότι στις 14 Αυγούστου 2008 άνοιξαν για τους ερευνητές τα εθνικά αρχεία των Η.Π.Α, για την περίοδο του πολέμου .Πρόκειται για 24.000 ονόματα,35.000 φακέλους που καλύπτουν 750.000 σελίδες, ενώ η CIA άνοιξε τα αρχεία της για την O.S.S(Office of strategic services) το 1987.Αφήνω τέλος τα αγγλικά αρχεία της ίδιας περιόδου, για την δράση ιδίως της S.I.S(Secret intelligence service),της ΜΙ6(Military intelligence 6) και S.O.E(Special operations executive) στη Μέση Ανατολή και την κατεχόμενη Ελλάδα, που εν μέρει έχουν ήδη από αλλοδαπούς και Έλληνες Ιστορικούς αξιοποιηθεί. Υπάρχει και αυτό κλείνω, ακόμη εντελώς αναξιοποίητο, το αρχείο της γερμανικής μεραρχίας εφόδου ΡΟΔΟΣ(με τις τακτικές εκθέσεις συμβάντων), που βρίσκεται αυτή την στιγμή στο γερμανικό ομοσπονδιακό Αρχείο (Bundesarchιv) του Freiburg ,το οποίο έχω στη κατοχή μου σε μορφή μικροφίλμ, χάριν στον συλλέκτη κ.Κώστα Κογιόπουλο.
ΙΙ.Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΙΚΟΝΑ.
Στα τέλη Οκτωβρίου 1944 η γερμανική στρατιωτική-κατοχική παρουσία στην Ελλάδα θεωρείται ότι τέλειωσε. Ας μην λησμονούμε όμως ότι γερμανικές (και ιταλικές) μονάδες μετά την συντεταγμένη αποχώρηση του στρατού τους από την ηπειρωτική Ελλάδα ήδη από τις 3 Οκτώβριου του 19446 (στις 12/10/1944 εκκενώνεται χωρίς καταστροφές η Αθήνα)7 παρέμειναν λόγω αδυναμίας μεταφοράς τους με πλοία ή αεροπλάνα εγκλωβισμένες στη δυτική Κρήτη και στο Αιγαίο(Ρόδος- Κως, Λέρος, Αστυπάλαια, Κάλυμνος, Σύμη, Τήλος, Μήλος, Λήμνος, Θάσος, Σαμοθράκη κλπ.). Επρόκειτο για μια αποκομμένη ισχυρή στρατιωτική δύναμη αποτελούμενη από 22.400 Γερμανούς στρατιώτες συνολικά(στους οποίους μπορούν να συναριθμηθούν και 11.200 ιταλοί στρατιώτες-συνεργάτες των Γερμανών)8, ασχολούμενη, τουλάχιστον κατά τους σχεδιασμούς του τελευταίου Γερμανού διοικητή στη Ρόδο, με την διαφύλαξη ,μέσω των αεροδρομίων των Δωδεκανήσων, οδών ενδεχόμενης διαφυγής αξιωματούχων του Ράιχ προς την Άπω Ανατολή, με την προετοιμασία καταδρομικών επιχειρήσεων εναντίον της Αιγύπτου9, αλλά κυρίως με
μετά την απέλαση της από την Χάλκη, ως αντίποινο για την ανάρτηση της φωτογραφίας του ως Εύελπι, από τον πατέρα του, στο κατάστημά του, κατά την διάρκεια επίσκεψης στο νησί του Ιταλού γενικού Διοικητή Δωδεκανήσου. όπως μου διηγήθηκε ο Σωκράτης Φανουράκης σε ιδιωτική συζήτηση προ ετών.
6 . Ο ίδιος ο Α.Χιτλερ μετά την συνθηκολόγηση της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας, στις 23 και 17 Αυγούστου 1944 αντίστοιχα διέταξε στις 27 Αυγούστου 1944 την συντεταγμένη απαγκίστρωση των γερμανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα, εν όψει και της προέλασης του σοβιετικού στρατού στα Βαλκάνια, προκειμένου να μην αποκοπούν στην περιοχή. Η απαγκίστρωση έγινε αρχικά υπό την μάλλον ευνοϊκή ανοχή των Άγγλων, γεγονός που προκάλεσε τις διαμαρτυρίες του Ιωσήφ Στάλων, Ετσι Schenk, Kampf um die Ägäis.Hamburg 2000,122.W.Rungas/Sauer,Inselpost 1944/1945.Dűsseldorf 1978,21.
7 .Βλ.για λεπτομέρειες αντί πολλών Μακρής-Στάïκoς,ο.π.714επ.
8 . Rungas/Sauer,ο.π,24
9 . Schenk,ο.π ,137.
την καταπολέμηση των «πειρατών», όπως αποκαλούσαν τους Άγγλους κομάντο και τον ιερό Λόχο 10.
Οι Γερμανοί πειθαρχημένοι, ετοιμοπόλεμοι παρά τις ελλείψεις, την δυνατότητα ανεφοδιασμού αλλά και σκληροί όπως πάντα ανέμεναν ουσιαστικά την παράδοση τους στους Άγγλους (που έλαβε τελικά χώρα στη Σύμη στις 8/5/1945) διαρκώς παρενοχλούμενοι από το «Απόσπασμα Αιγαίου» του Ιερού Λόχου και τους Άγγλους κομάντο της βρετανικής δύναμης 142. Ο ιερός λόχος και οι Άγγλοι ,είχαν ως άμεσο αντικειμενικό σκοπό την διαρκή καταπόνηση των Γερμανών(ακόμη και αν αυτό θα εξέθετε τον ελληνικό πληθυσμό σε αντίποινα, όπως παραλίγο να συμβεί στη Τήλο και την Νίσυρο, ενώ στην Κω οδήγησε στον απαγχονισμό τριών πολιτών) με τελικό σκοπό την παρεμπόδιση άνετης παραμονής τους στα νησιά και την προοδευτική απελευθέρωσή τους11. Ως έδρα των καταδρομικών επιχειρήσεων ορίστηκε η Σύμη, η οποία είχε απελευθερωθεί μετά από συντονισμένη ελληνοβρετανική επιχείρηση στις 15 Ιουλίου 1944. Εκεί εγκαταστάθηκε το «Απόσπασμα Αιγαίου» του Ιερού Λόχου, το οποίο από τις 31 Δεκεμβρίου 1944 αποτελείτο από το 2ο Καταδρομικό Τμήμα της Α΄ Μοίρας, με επικεφαλής τον αντισυνταγματάρχη Τρύφωνα Τριανταφυλλάκο. Το Τμήμα αυτό ενισχύθηκε τις επόμενες εβδομάδες από 31 Ιερολοχίτες και μία διμοιρία της Β΄ Μοίρας υπό τον υπολοχαγό Απ. Ζαλαχώρη.
Κατά την γνώμη μου, οι πολεμικές δράσεις των Ελλήνων και Άγγλων στη περιοχή δεν αποσκοπούσαν τόσο(σε τακτικό επίπεδο) στη (άσκοπη κατά την γνώμη μου)φθορά των Γερμανών, που ήταν, όπως λέχθηκε, εγκλωβισμένοι στα νησιά και ουσιαστικά αιχμάλωτοι, αλλά κυρίως(σε γεωπολιτικό επίπεδο) στην προβολή ισχύος προς την ουδέτερη ακόμη Τουρκία(που κήρυξε τον πόλεμο στην Γερμανία μόλις την 1η Μαρτίου 1945), η οποία διέβλεπε το δημιουργούμενο κενό εξουσίας στα Δωδεκάνησα με την σίγουρη αποχώρηση Ιταλών και Γερμανών και που θα έπρεπε να αποθαρρυνθεί να το καλύψει. Το γεγονός αυτό αργότερα στη τουρκική Ιστοριογραφία καταλογίστηκε ως σφάλμα στον τότε πρόεδρο της τουρκικής Δημοκρατίας Ισμέτ Ινουνού, ότι από διστακτικότητα(οφειλόμενη πάντως στη ρητή παρακαταθήκη του Κεμαλ Ατατούρκ12 λίγο πριν από τον θάνατό του το 1938 ,να
10 .Οι εναπομείνασες γερμανικές δυνάμεις στον χώρο της Δωδεκάνησου τα κρίσιμα χρόνια 1944-1945 ήταν οι ακόλουθες. Την θέση της μεραρχίας εφόδου ΡΟΔΟΣ(Sturmdivision Rhodos) με διοικητή τον Ulrich Kleemann πήρε από τον Οκτώβριο του 1944 και μέχρι την παράδοση τους τον Μάιο του 1945 στους Συμμάχους στη Σύμη, ο Otto Wagener.Η μεραρχία υποβαθμίστηκε στις 14/12/1944 σε τεθωρακισμένη ταξιαρχία γρεναδιέρων(Panzergrenadierbrigade Rhodos).Στη περιοχή που μας ενδιαφέρει (Ρόδος),υπηρετούσαν 4 τάγματα πεζικού, ένας τεθωρακισμένος λόχος αναγνώρισης, μια πυροβολαρχία και ένα τάγμα αρμάτων, καθώς και οι εναπομείνασες ιταλικές παράκτιες πυροβολαρχίες. Βλ. για περισσότερες λεπτομέρειες Schenk,ο.π 129επ.
11 .Βλ. Nalmpantis. ο.π,
12 . “A World War is near. In the course of this war, international equilibrium will be entirely destroyed. If during this period we act unwisely and make the smallest mistake, we will be faced with an even graver catastrophe than in the Armistice years”. Ετσι Davut Han Aslan και Bugra Selcuk, REFLECTIONS OF THE SECOND WORLD WAR ON TURKEY’S FOREIGN POLICY. Vistula University – Warsaw, Poland 2014,147 ,όπου και παραπ.
μείνει η Τουρκία, πάση θυσία, έξω από τον πόλεμο)13 δεν ανέλαβε τότε ενεργό δράση στη περιοχή, δημιουργώντας νέα Τετελεσμένα πριν από την άφιξη των Άγγλων14.
Την εποχή της δράσης του Διογένη Φανουράκη οι σχέσεις τόσο μεταξύ των δυτικών συμμάχων και Σοβιετικής Ένωσης, όσο και μεταξύ των Άγγλων και Αμερικανών χαρακτηρίζονταν από δυσπιστία, έλλειψε κοινών στρατηγικών στόχων και πολιτικούς ανταγωνισμούς15.
Σε γεωπολιτικό επίπεδο, η αγγλική θέση-στόχος γενικά ήταν η επιστροφή στο προπολεμικό status quo ante και στη διατήρηση της αυτοκρατορίας(ειδικά δε για την Ελλάδα η επαναφορά της Μοναρχίας αποτελούσε σταθερό στόχο ,με την δικαιολογία προς τους Αμερικανούς κυρίως ,ότι αυτή εξασφαλίζει πολιτική σταθερότητα) ενώ αντίθετα οι Αμερικανοί που εξέφραζε και στήριζε σε στρατηγικό επίπεδο την επίσημη αμερικανική θέση ότι προτεραιότητα έχουν οι επιχειρήσεις στη δυτική μεσόγειο(Μαγκρέμπ-νότιος Γαλλία), την Ιταλία και τελικά στη βόρειο Γαλλία- Νορμανδία, σε αντίθεση με τα ιμπεριαλιστικά σχέδια της Αγγλίας για επιχειρήσεις στη ανατολική Μεσόγειο-Ελλάδα, προς αποκατάσταση στα προπολεμικά όρια της αυτοκρατορίας στη ευαίσθητη για τα συμφέροντά της, αυτή περιοχή(Ελλάδα- Κύπρος-Τουρκία-Αίγυπτος-Παλαιστίνη).Με άλλη διατύπωση, στο πλαίσιο άσκησης υψηλής Στρατηγικής μεταξύ των δύο συμμάχων, η αγγλική θέση για την Μεσόγειο ήταν βαρύνουσας σημασίας δοθέντος ότι εντάσσονταν στον γενικότερο σχεδιασμό στρατηγικής κύκλωσης της Γερμανίας, ενώ αντίθετα η αμερικανική θέση, δεν θεωρούσε σημαντική την Μεσόγειο και τις επιχειρήσεις στη περιοχή και επέμενε στην απευθείας επίθεση μέσω (βορείου)Γαλλίας προς την καρδιά της Γερμανίας16, Έτσι αναγκαστικά την στιγμή που στη Μέση Ανατολή το κύριο βάρος θα έφερε η Αγγλία, η αμερικανική παρουσία στη ανατολική Μεσόγειο δεν θα περιλάμβανε στρατιωτικές επιχειρήσεις δολιοφθορών η καταδρομικές , αλλά συλλογής κυρίως πληροφοριών(τόσο έναντι των κοινών εχθρών Γερμανών-Ιταλών όσο, τολμώ να πω και έναντι των συμμάχων Άγγλων, λόγω της έκδηλης στρατηγικής αντιπαλότητας και δυσπιστίας ακόμη και σε επίπεδο μυστικών υπηρεσιών και επιχειρήσεων). Ποιοι θα είχαν συμφέρον να παύσει εν τη γενέσει μάλιστα η μάλλον ενοχλητική αμερικανική στρατιωτική παρουσία στα Δωδεκάνησα ,όταν η πολιτική-διεθνής κατάσταση στα νησιά μετά την συντεταγμένη αποχώρηση των Γερμανών17( και την επίσης συντεταγμένη εκτέλεση της επιχείρησης ΜΑΝΑ τον Οκτώβριο του 1944 δημιούργησε ένα θολό τοπίο με αντιτιθέμενα συμφέροντα, αντιπαλότητες και
13 .Βλ Deringil,Turkish foreign policy during the second world war. An active neutrality.Cambridge 1989,1,166επ..
14 Weber,o.π,286,σχετικά με τα κέρδη της Τουρκίας από την Πολιτική της στη διάρκεια του πολέμου,
15 .Πρβλ. ενδεικτικά για την αποκλίνουσα θέση Άγγλων και Σοβιετικών σε σχέση με τα ελληνικά θέματα, Μακρής-Στάïκoς,678επ. και passim.
16 . Panagiotis Gartzonikas, Amphibious and special operations in the Aegean sea 1943- 1945.Operational effectiveness and strategic implications.Monterey California 2003,15επ.
17 . Στις 12/10/1944 εγκαταλείπεται με τάξη η Αθήνα από τα γερμανικά στρατεύματα. Πρβλ. Μακρής- Στάïκoς,ο.π,714.
ανταγωνισμούς για σφαίρες επιρροής18, με εξάρτηση των Αμερικανών από τους Άγγλους σε επίπεδο κυρίως διαβίβασης των συλλεγόμενων πληροφοριών19.
Πρέπει να σημειωθεί ότι οι ΗΠΑ δεν είχαν μέχρι περίπου το 1943 ακόμη διαμορφώσει την τελική ακολουθητέα γραμμή σε σχέση με το πολιτειακό ζήτημα της Ελλάδας και το μελλοντικό καθεστώς των νησιών(με την ελληνοαμερικανική Ομογένεια να πιέζει συνεχώς το Κογκρέσο για εθνικά επωφελή λύση)20,ενώ διαφωνούσαν ανοικτά με την Αγγλία ως προς την ακολουθητέα έναντι της Ελλάδας Πολιτική (Anglo-American disagreements over Britain’s Greek policy)21και η Ελλάδα στηριζόμενη αποκλειστικά σε ασθενή σε διεθνείς διαπραγματεύσεις, ηθικά και ιστορικά επιχειρήματα (όπως διαπίστωσε ήδη ο Θουκυδίδης ), διεκδικούσε την ενσωμάτωση τους στον εθνικό κορμό .
Η Αγγλία αντίθετα καιροσκοπώντας όπως πάντα έπραττε, μετέθετε διαρκώς την λύση για το διάστημα μετά το τέλος του πολέμου(αν δεν πρότεινε αρχικά τουλάχιστον την διανομή των Δωδεκανήσων μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας υπό την επιδιαιτησία της φυσικά) και ενώ η Τουρκία(ακόμη «ουδέτερη») είχε ήδη εκδηλώσει ήδη από την εποχή του Συμφώνου αμοιβαίας βοήθειας με την Αγγλία και την Γαλλία της 18/10/193822 23 ,έμμεσά τις προθέσεις της για ριζική αλλαγή προς όφελος της του
18 .Βλ.χαρακτηριστικά Nalmpantis. ο.π 126: «Of course, little doubt exists that the general tenor of American foreign policy, emerging from a reading of the State Department dispatches in 1943 and 1944, was to oppose and resist British wartime attempts to secure distinct spheres of influence while simultaneously promoting the rights of peoples to select democratically the governments they wished to represent them.»
19 .Βλ. Nalmpantis. ο.π, 150επ..
20 .Πρβλ.για την αμερικανική Πολιτική έναντι της Ελλάδος γενικά την εποχή εκείνη, αντί πολλών Nalmpantis,ο.π,109επ.
21 . Nalmpantis,ο.π,128επ.Πρβλ.επίσης Μακρής-Στάïκoς,ο.π,481επ.
22 .Στο Σύμφωνο αυτό, που υπεγράφη στην Άγκυρα, προς μεγάλη απογοήτευση της Ελλάδας που ζητούσε επιμόνως αλλά χωρίς αποτέλεσμα αντίστοιχη συμβατικά θεμελιωμένη συμμαχία με την Αγγλία κυρίως, προστέθηκε μυστικό στρατιωτικό πρωτόκολλο ,που στο άρθρ.3,προεβλεπε ότι σε περίπτωση στρατιωτικής επιχείρησης(επιχείρηση Mandibles) για κατάληψη των (ιταλικών) Δωδεκανήσων, που φυσικά αποτελούσαν «ξένο σώμα» στη περιοχή, αυτή θα γινόταν με την χρησιμοποίηση τουρκικών στρατευμάτων ,υπό τουρκική διοίκηση ,ενώ τα άλλα συμβαλλόμενα μέρη δηλαδή Αγγλία και Γαλλία θα παρείχαν αεροπορική και ναυτική στήριξη. Βλ. αντί πολλών Κολιόπουλο, Η δικτατορία του Μεταξά και ο πόλεμος του 40.Θεσσαλονίκη 1996,117επ.Weber, Ο επιτήδειος ουδέτερος. 5η εκδ.Αθήνα 1993,62επ.
Τον Ιούνιο μάλιστα του 1940,μετά δηλαδή την ήττα της Γαλλίας, σε αγγλοτουρκική πλέον σύσκεψη στη Χάιφα της Παλαιστίνης εξειδικεύονται οι όροι της στρατιωτικής δράσης του μυστικού πρωτοκόλλου ,με την υπόσχεση για συμμετοχή δύο ορεινών τουρκικών μεραρχιών. Βλ. από την πλουσιότατη βιβλιογραφία, Μακρής-Στάïκoς, Ο Άγγλος Πρόξενος. Ο υποπλοίαρχος Noël Ress και οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες Ελλάδα-Μέση Ανατολή 1939-1944.Αθήνα 2011,463επ. Panagiotis Gartzonikas, Amphibious and special operations in the Aegean sea 1943-1945.Operational effectiveness and strategic implications .Monterey California 2003,11επ.
23 . Πιστεύω ότι το μυστικό πρωτόκολλο θα έγινε γνωστό στους Γερμανούς μετά την κατάρρευση της Γαλλίας και την τυχαία ανεύρεση και κατάσχεση στη κωμόπολη Charitè-sur-Loir στις 19/6/1940 των
,υπό μεταφορά στη μη κατεχόμενη Γαλλία, των απόρρητων φακέλων του γαλλικού γενικού επιτελείου και του υπουργείου των Εξωτερικών, που ίσως για να δημιουργήσουν προβλήματα στις ελληνοαγγλικές σχέσεις διαβίβασαν μέσω μυστικών καναλιών στην ελληνική κυβέρνηση ,εντείνοντας την αγωνία του Ιωάννη Μεταξά ως προς την τύχη των Δωδεκανήσων στη διάρκεια αλλά και μετά το τέλος του πολέμου. Βλ. για τις διπλωματικές ενέργειες του Ιωάννη Μεταξά προς τους Άγγλους σε σχέση με τα Δωδεκάνησα την περίοδο εκείνη, που φαίνεται να γνώριζε τις αγγλικές επιδιώξεις Μακρής-Στάïκoς,ο.π,465επ.Η ίδρυση του Συντάγματος Δωδεκανησίων εθελοντών στην Ελλάδα και του δωδεκανησιακού τάγματος στη φάλαγγα Ελλήνων Αιγύπτου(Φ.Ε.Α),αποτελούν, κατά την γνώμη μου, προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης για δημιουργία ευνοϊκών Προηγούμενων υπέρ των ελληνικών
καθεστώτος της συνθήκης της Λωζάνης του 1923 στη περιοχή, εκμεταλλευόμενη την στρατηγική θέση της και τους διεθνείς ανταγωνισμούς εν όψει των αναμενόμενων ανακατατάξεων από τον επικείμενο παγκόσμιο πόλεμο.
Οι Αμερικανοί ήταν τελικά για τους Άγγλους ένας «Unwelcome Newcomer»24,που στη αρχική τουλάχιστον φάση, προσέφεραν τεχνική υποστήριξη στους συμμάχους τους, προτάσσοντας στη συνέχεια τα δικά τους αποκλειστικά συμφέροντα και απομακρύνοντάς τους από την περιοχή των Βαλκανίων και της ανατολικής Μοσογείου25. Δεν είναι δε τυχαίο, ότι στους 1200 Ελληνοαμερικανούς, που εθελοντικά κατετάγησαν στο επί τούτου, με απόφαση του Αμερικανού προέδρου Franklin Roosevelt,ιδρυθέν τον Ιανουάριο του 1943, στον αμερικανικό στρατό, Greek infantry Battalion Nr.12226,ξεκαθαρίστηκε με επίσημο τρόπο και σε υψηλότατα επίπεδο, στο Πεντάγωνο, στον Ελληνοαμερικανό ταγματάρχη (Major Peter Clainos) ότι δεν επρόκειτο να πολεμήσουν στο ελληνικό θέατρο επιχειρήσεων, διότι βρίσκονταν εντός της αγγλικής σφαίρας επιρροής(«…when I was briefed by the Pentagon in Washington D.C,before going to Colorado springs,I was told the Greek Battalion in American uniforms would never go to Greece.No American unit would be allowed in the Balkans because it was the British domain..”)27
ΙII.ΜΙΑ ΑΔΡΗ ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΗΡΩΑ
Ποιός ήταν, ως άνθρωπος, ο Διογένης Φανουράκης, που έπεσε ηρωικά στα 31 χρόνια του, απαντούν ήδη εύγλωττα τα ελληνικά στρατιωτικά αρχεία: Συγκεκριμένα: Λαμβάνει μέρος στον ελληνοιταλικό πόλεμο(ενταγμένος υπηρεσιακά στη ΧΙΙΙ Μεραρχία),μετέχοντας στις μάχες του Μόραβα, του Πόγραδετς και στη μάχη για την κατάληψη της Κορυτσάς. Μετά την γερμανική εισβολή και κατάρρευση του μετώπου, διαφεύγει ,μέσω Σάμου στην Τουρκία και από εκεί στη Αίγυπτο, έδρα της νόμιμης ελληνικής κυβέρνησης και χώρος ανασύνταξης του ελληνικού στρατού. Ειδικότερα: Στις 2/7/1941,με βάση τις σφραγίδες στο διαβατήριο του(που διαφύλαξε ο αδελφός το Σωκράτης και σήμερα βρίσκεται στη κατοχή του Ι.Λ.Φ), αναχωρεί για
συμφερόντων, εν όψει της αγγλικής στάσης. Βλ.για το Σύνταγμα Δωδεκανησίων, Κουτσουράδη, Το σύνταγμα των δωδεκανησίων εθελοντών(1940-1941).Σε Τα ΚΩΑΚΑ.Τομ.10ος,Κως 2008,283επ. και για την Φάλαγγα Ελλήνων Αιγύπτου, Μακρής-Στάïκoς,ο.π,469επ.
24 . Eleony Moorhead, The OSS and Operation TORCH: The Beginning of the Beginning, The Harvard College History Review, Vol. X, Issue 1, Summer 2009,4.
25 . «Early formulation of relationships in London was the key to the future. SO and X-2…accepted offers from Britain’s SOE and MI6 (V) of complete sharing of operations and techniques they had developed over the years. In return, SOE and MI6 (V) demanded knowledge of SO and X-2 operations and a degree of coordination which often amounted to complete control. American acceptance was basically the result of Donovan’s feeling that SO was a purely wartime activity which could afford, at least in the early stages, to .surrender independence for rapid learning.»Βλ. Eleony Moorhead,ο.π,5.
26 .Παράλληλα με το ελληνικό τάγμα, όπου την αρχική ιδέα για την συγκρότηση του, αποδίδουν στον Έλληνα πρωθυπουργό, Εμμανουήλ Τσουδερό, στη προσπάθειά του να εμπλέξει τις Η.Π.Α υπέρ των ελληνικών συμφερόντων, ιδρύθηκαν στη συνέχεια αντίστοιχα στρατιωτικά σώματα στον αμερικανικό στρατό, για Νορβηγούς ,Φιλιπίνους, Αυστριακούς, Τσέχους, Ούγγρους και Ιάπωνες, κατοίκους η υπηκόους των Ηνωμένων Πολιτειών.
27 .Frangos, Recovering the story of the Greek Battalion. Unravelling the story of a special group of Greek Americans .National Herald,.6
την Τουρκία, στις 8/7/1941 επιστρέφει στη Σάμο ενώ υπάρχει και μια ακόμη(τελευταία) εγγραφή στις σελίδες του διαβατηρίου, από τις τουρκικές Αρχές του Κουσάντασι στις 26/7/1941! Ο Έλληνας υπολοχαγός φθάνει τελικά στη Χάιφα στις 8 Αυγούστου του 1941.Τα στοιχεία αυτά διασταυρώνονται από υπεύθυνη δήλωση του ιδίου προς τις ελληνικές στρατιωτικές αρχές της Μεσης Ανατολής της 26/8/1942.
Στη Μέση Ανατολή, όπου κατέφυγε, ο Διογένης Φανουράκης υπήρξε πρότυπο επαγγελματία αξιωματικού. Στο φύλο ποιότητας του, ως μόνιμου αξιωματικού(υπολοχαγού από τον Ιούλιο του 1939 και λοχαγού από 29/12/1943) υπάρχει η εξής εγγραφή από προϊστάμενο του, όταν υπηρετούσε στο τρίτο τάγμα της 1ης ελληνικής ταξιαρχίας του (ονομασθέντος τότε) Βασιλικού ελληνικού στρατού Μέσης Ανατολής(Β.Ε.Σ.Μ.Α), από τον Αύγουστο του 1942: «Είναι χαρακτήρ τίμιος, ειλικρινής, επιβλητικός, φιλότιμος, εργατικός και ενθουσιώδης πατριώτης. Αγαπά το επάγγελμα του αξιωματικού και έχει εγκυκλοπαιδική μόρφωση. Είναι υγιέστατος δι’ εκστρατεία και επαγγελματικά άριστα καταρτισμένος….συναρπάζει τους υπ αυτόν, ορμητικότατος. Έχει εξαίρετο παρατηρητικότητα…με τον υπερβάλλοντα ζήλον του σφάλλει κάποτε…»..
Απέφυγε ή είχε την τύχη o Διογένης Φανουράκης να μην αναμειχθεί άθελα του στις έντονες πολιτικές διαμάχες εντός του στρατεύματος(με την βασική διαχωριστική πολιτική γραμμή ανάμεσα σε αξιωματικούς μόνιμους-νομιμόφρονες και έφεδρους κινηματίες του 1935 και Αριστερούς), που οδήγησαν στις θλιβερές καταστάσεις, που εξέθεσαν τελικά την πατρίδα μας τα κρίσιμα χρόνια 1943- 194428 . Αξίζει στο σημείο αυτό να παρατεθεί απόσπασμα από την έκθεση του συνταγματάρχη Μιχαήλ Βόγλη, επιτελάρχη της 1ης ελληνικής μηχανοκίνητης ταξιαρχίας μέσης Ανατολής29: «…Μετά από περιπετειώδες και πλήρες κινδύνων ταξίδιον ,φθάνω εις Καȉρον την πρωȉαν,8 Νοεμβρίου 1943,όπου από των πρώτων ημερών απογοητεύομαι εκ των όσων ακούω και βλέπω. Πλήθος ανωτέρων και κατωτέρων αξιωματικών παραμένουν άνευ υπηρεσίας εν τη πόλει ,διηρημένοι εις παρατάξεις, οι οποίοι αλληλοűποβλέπονται, αλληλοκαταγγέλλονται, αλληλομισούνται…Πας όστις επιθυμεί να παραμείνει στρατιώτης, μακράν του διεξαγόμενου αγώνος φθοράς και επικρατήσεως, θεωρείται υπό των ανταγωνιζόμενων παρατάξεων ως αντίπαλος και χαρακτηρίζεται δια των λαθραίως κυκλοφορούντων εντύπων των, ως Αριστερός ή Φασίστας…Η επιθυμία μου είναι να φύγω μακράν του Καȉρου, δια να μην βλέπω και ακούω τα εις βάρος της συνοχής και πειθαρχίας του στρατού υπό συναδέλφων διαπραττόμενα.»
Χαρακτηριστικά τέλος η αθηναϊκή εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ στο φύλλο της 4/11/1945 με τίτλο ΗΡΩΙΚΟΙ ΝΕΚΡΟΙ γράφει μεταξύ άλλων για τον Διογένη
28 .Βλ. για τα θέματα αυτά αντί πολλών Μακρής-Στάïκoς, Ο Άγγλος Πρόξενος. Ο υποπλοίαρχος Noël Ress και οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες Ελλάδα-Μέση Ανατολή 1939-1944.Αθήνα 2011,352επ.Βλ.ιδίως όμως την διδακτορική διατριβή του Κατσικώστα ,Ο ελληνικός στρατός στη εξορία 1941-1944.Οργανωση, συγκρότηση, πολεμικές αποστολές και κινήματα στη Μέση Ανατολή. Αθήνα 2010.
29 .Σε Εμμανουήλ Τσουδερού, Ιστορικό Αρχείο.1941-1944 ,5ος τόμος. Αθήνα 1990,310.
Φανουράκη: Εξεπροσώπησεν ως συμβολικός κρίκος τους Δωδεκανησίους και εστάθει ως πραγματικός Έλληνας στρατιώτης. Εκώφευσεν εις τους ταραξίας της Μέσης Ανατολής και εστάθει υπεράνω των παθών και των ψευτοπαλληκαρισμών, με την απέριττη δικαιολογία: Ανήκω εις την Ελλάδα»30.
Η ΜΟΙΡΑΙΑ ΑΠΟΣΤΟΛΗ.
Ο Διογένης Φανουράκης πρέπει να είχε απαυδήσει από τις έντονες πολιτικές διεργασίες, τις σκληρές αντιπαλότητες, τις αμοιβαίες κατηγορίες για διάσπαση της εθνικής ενότητας και τις ποικίλες διχαστικές δράσεις στους κόλπους του σώματος των αξιωματικών αλλά και των οπλιτών, όταν αποφασίζει να απευθύνει αίτηση στις 25/7/1943 με αρ.πρωτ.211 προς την διοίκηση του 5ου τάγματος της ΙΙης ταξιαρχίας στην οποία υπηρετούσε, στην οποία επι λέξει αναφέρει μεταξύ άλλων τα εξής:
«….Θέτω τον εαυτόν μου, ως ελλην αξιωματικός εις την διάθεσίν του μεγάλου συμμαχικού στρατού, που θα πραγματοποιήσει την απελευθέρωσίν όλης της πατρίδος, να με χρησιμοποιήσει εις οιανδήποτε αποστολή ή ως οδηγό των στρατευμάτων εισβολής ή εις άλλην επικινδύνον αποστολήν. Τα περισσότερα μέλη της οικογένειάς μου ευρίσκονται εις Δωδεκάνησον και με περιμένουν από ημέρα εις ημέρα. Θα είναι μεγάλη ατιμία και όνειδος εις εμέ, εάν δεν ελάμβανα μέρος εις τας πρώτας αποβάσεις είτε με ελληνικά είτε με συμμαχικά στρατεύματα..». Η επιθυμία του Διογένη Φανουράκη γίνεται άμεσα δεκτή31 και αποσπάται από 29/9/1943 στο Καΐρο στις αμερικανικές στρατιωτικές υπηρεσίες μέσης Ανατολής(United states army forces in the middle east-Detachment -c-),στις οποίες υπηρέτησε μέχρι την ημέρα του θανάτου του32.
Είναι κατανοητή η επιθυμία ενός αγνού Στρατιωτικού, να ξεφύγει από το πνιγηρό έντονα πολιτικοποιημένο και διχαστικό περιβάλλον των ενόπλων μας δυνάμεων στη Μέση Ανατολή και την διαλυτική επίδραση του στο φρόνημα και την μαχητική ικανότητα των στελεχών, σε μια φάση, που διαφαίνονταν, με την συνθηκολόγηση της Ιταλίας και τις άλλες επιχειρήσεις στη δυτική Μεσόγειο, ότι η ώρα της απελευθέρωσης πλησίαζε ,να μετάσχει ενεργά στον κοινό αγώνα. Πρώτο ερώτημα: Γιατί ο Διογένης Φανουράκης δεν προτίμησε την ένταξη του στον υφιστάμενο ήδη από to 1942,Ιερό λόχο και γιατί αποσπάστηκε υπηρεσιακά όχι σε αγγλική αλλά σε αμερικανική στρατιωτική μονάδα? Για το ερώτημα αυτό ίσως η απάντηση να βρίσκεται στη ιδία την δικαιολογία ίδρυσης και την υφή της μονάδας(ο διοικητής της Χριστόδουλος(Λάκης) Τσιγάντε, υπήρξε απότακτος αξιωματικός του κινήματος του 1935) Η κατάταξη των αξιωματικών ως απλών στρατιωτών, με μοναδικό κίνητρο την προσφορά στο συμμαχικό αγώνα και την απελευθέρωση της πατρίδας, απαιτούσε ευαίσθητους χειρισμούς και αποκατέστησε ηθικά και επαγγελματικά ικανά στελέχη που είχαν στιγματιστεί από την εμπλοκή τους στα βενιζελικά κινήματα της δεκαετίας
30 .Ηλιάδη,ο.π,515.
31 .Βλ.την σχετική επίσημη αλληλογραφία μεταξύ των ελληνικών στρατιωτικών Αρχών, σχετικά με το αίτημα του λοχαγού σε Ηλιάδη,ο.π,509
32 .Βλ.σχετικό έγγραφο σε Ηλιάδη,ο.π.510.
του 1930 και τις οξείες πολιτικές αντιπαραθέσεις στη Μέση Ανατολή33. Ο Διογένης Φανουράκης, επαγγελματίας στρατιωτικός χωρίς πολιτικές δεσμεύσεις και προτιμήσεις ,προϊστορία και ιδεολογική στράτευση μάλλον δεν θα είχε λόγο για ένταξη στη μονάδα αυτή, που ήδη από τους Αριστερούς είχε χαρακτηριστεί μάλιστα ως «φασιστική»34. Έτσι η απόφαση του να ζητήσει την απόσπαση του σε συμμαχικές Δυνάμεις φαίνεται ότι αποτελούσε μονόδρομο για τον ίδιο.
Το δεύτερο ερώτημα είναι πιο ενδιαφέρον. Κάτω από τον ουδέτερο τίτλο
«αμερικανικές στρατιωτικές υπηρεσίες μέσης Ανατολής-Τμήμα C», βρίσκεται η
O.S.S (Office of strategic services/ operational group office of strategic services/secret intelligence ),η μυστική υπηρεσία των Η.Π.Α35 και το αναπόφευκτο ερώτημα που τίθεται είναι γιατί άραγε η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, δέσμια κατά τα λοιπά της αγγλικής την εποχή εκείνη, απέσπασε ένα ικανό αξιωματικό(που δεν είχε εκφράσει καμία ειδική επιθυμία με την αίτηση του) όχι στη αγγλική αντίστοιχη ειδική μυστική υπηρεσία S.O.E (special operations executive )ή κάποια άλλη παρεμφερή-ανταγωνιστική( I.S.L.D Inter-services Liaison department,MI5,MI6, MI9,MI(R) ή ακόμη στις καταδρομικές ομάδες κομάντο, που δρούσαν στο χώρο του Αιγαίου ( Βritish special forces No.142) αλλά τον «παραχώρησε» στην ανταγωνιστική αμερικανική, που διατηρούσε στο Κάιρο βάση(όπως αργότερα και στην Αθήνα) 36?
Είναι γνωστό εξάλλου ότι η αμερικανική Υπηρεσία αναζητούσε τον Οκτώβριο του 1943 μεταξύ των Ελληνοαμερικανών 160 εθελοντές37 και είναι πιθανόν η προσπάθειά της να επεκτάθηκε και στους Έλληνες που βρίσκονταν στη Μέση Ανατολή και ο Διογένης Φανουράκης, να πληροφορήθηκε το θέμα και να έσπευσε(υπό την ανοχή των ελληνικών στρατιωτικών Αρχών) προς κατάταξη, μια που ο σκοπός ήταν (φαινομενικά) κοινός ,δηλαδή η ήττα των δυνάμεων κατοχής της Ελλάδας και η απελευθέρωση της χώρας.
Δυστυχώς με βάση μόνο τα στοιχεία που έχω μελετήσει, δεν μπορώ να δώσω οριστική απάντηση.
Η αποστολή του Φανουράκη στα γερμανοκρατούμενα Δωδεκάνησα και μάλιστα στη ιδιαίτερη πατρίδα του (σχεδιασμένη και εκτελεσθείσα ίσως από την Company
33 . Ο Ιερός Λόχος αποτέλεσε ένα «καταφύγιο» και για όσους ένοιωθαν ανεπιθύμητοι στις μονάδες επειδή θεωρούνταν μειωμένης επαγγελματικής κατάρτισης ή είχαν επιδείξει αντισυμβατική συμπεριφορά. Ετσι Κατσικώστας,ο.π,283 σημ.18.
34. Κατσικώστας,ο.π,155επ.
35 .Βλ.αντί πολλών την διδακτορική διατριβή του Kyriakos Nalmpantis.Time on the mountain.The office of strategic services in Axis-occupied Greece 1943-1944.Kent State University 2008 και κυρίως την μέχρι πρότινος άκρως απόρρητη έκθεση του Kermit Roosevelt.War report of the O.S.S.New York 1976,passim.
36 . From September 1943 to December 1944, hundreds of OSS agents filtered into occupied Greece.Ετσι Nalmpantis,ο.π,311.
37 . Frangos,ο.π..Βλ.επίσης γενικότερα για την χρησιμοποίηση εθελοντών από υπηκόους τρίτων χωρών εκ μέρους της OSS, Kermit Roosevelt,ο.π.199επ..
(Λόχο) C 2671 της Special Reconnaissance Battalion38 είχε χαρακτηριστεί από τους Αμερικανούς στα δύο απόρρητα έγγραφα τους στις 30/12/1944 και 16/1/1945,που παρατίθενται στο τέλος του κειμένου, ως ιδιαιτέρα επικίνδυνη . Περίπτωση σύλληψης και αιχμαλωσίας δεν υπήρχε εν όψει του ειδικού διατάγματος του Hitler της 18ης Οκτωβρίου 1942,που διέτασσε την άμεση εκτέλεση οποιουδήποτε Άγγλου η Αμερικανού Κομάντο συλλαμβάνονταν, ακόμη και αν ήταν άοπλος ή δραπέτης αιχμάλωτος ,ενώ δεν αποκλείεται να υπήρχε και ρητή εντολή να μην συλληφθεί ζωντανός συνεργάτης της O.S.S για να μην γίνει γνωστή(ιδίως στους Άγγλους) η αμερικανική παρουσία στη περιοχή . Για τον λόγο αυτό οι νέοι προϊστάμενοι του αναζητούσαν εθελοντές για την πραγματοποίηση της αποστολής39 .Η πρώτη επιχείρηση εγκατάστασης του στο νησί του απέτυχε και ό ίδιος ο Διογένης Φανουράκης τραυματίστηκε. Η δεύτερη προσπάθεια ξεκίνησε στις 16/9/1944 όταν κατάφερε και αποβιβάστηκε στη Χάλκη μαζί με ένα ασυρματιστή και δύο ακόμη άτομα(αγνώστων στοιχείων) με εντολή να οργανώσει δίκτυο συλλογής πληροφοριών40, ενώ ήδη οι Άγγλοι είχαν ήδη δημιουργήσει βάση στη γειτονική Σύμη από τις 15 Ιουλίου 1944 .Όμως και η δεύτερη αποστολή τελικά απέτυχε και έληξε με τον ηρωικό θάνατο του Έλληνα αξιωματικού στις 1/11/1944 στα χέρια ουσιαστικά της αδελφής του Σταματίας, σε ηλικία, όπως προανέφερα, μόλις 31 ετών .
Για τις συνθήκες του θανάτου του και την πάνδημη κηδεία του την επομένη, 2/11/1044 στη Χάλκη, τα στοιχεία των Αμερικανών, που έχω στη διάθεσή μου είναι ιδιαίτερα φειδωλά. Δεν θα ασχοληθώ με την μυθολογία που αναπτύσσεται σε τέτοιες περιπτώσεις ως προς την στάση και συμπεριφορά των Γερμανών, τα γεγονότα που οδήγησαν ουσιαστικά στη αποτυχία της αποστολής Φανουράκη και τις ακριβείς συνθήκες του ηρωικού τέλους του. Μένει μόνο η απορία πως οδηγήθηκαν οι Γερμανοί στη Χάλκη, γνωρίζοντας, όπως φαίνεται, πρόσωπα και πράγματα για να καταστρέψουν το δίκτυο πληροφοριών της OSS/Χ-2,που δημιούργησε ο ίδιος.
Δεν προκαλούσε άλλωστε ιδιαίτερα μεγάλο κίνδυνο για τους Γερμανούς το συγκεκριμένο δίκτυο πληροφοριών Φανουράκη, την στιγμή που οι Αμερικανοί δεν συμμετείχαν ενεργά στις πολεμικές επιχείρησης στον χώρο των Δωδεκανήσων, ώστε να χρειάζονται ειδική υποστήριξη στον τομέα των στρατιωτικών βασικά
38 .Σύμφωνα με το οργανόγραμμα της υπηρεσίας ,προβλέπονταν δύο σημαντικοί κλάδοι δράσης: Special Operations branch (OSS/SO) και Secret Intelligence branch (OSS/SI) .Βλ. Nalmpantis,ο.π,311. 39 .Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ίδιος ο Διογένης Φανουράκης, σε ιδιόχειρη επιστολή του(φυλασσόμενη στο Ι.Λ.Φ και γνωστοποιούμενη δημόσια για πρώτη φορά), που συνέταξε στην Αλεξάνδρεια την 10/5/1944,πριν από την πρώτη αποστολή, και απευθύνει στον φίλο του Ανδρέα Δημητρίου, ουσιαστικά διατυπώνει την διαθήκη του(επιστολική διαθήκη), για κάθε ενδεχόμενο. Γράφει συγκεκριμένα: Αγαπητέ μου Ανδρέα σε λίγες μέρες θα είμαι μακριά από την μέση Ανατολή και θα συναντηθώ με τους εχθρούς του τόπου μας. Αν και είμαι βέβαιος ότι απόλυτα τίποτε δεν θα πάθω, σου αφήνω αυτές τις οδηγίες ,αν μου συμβεί κανένα ατύχημα: Τα χρήματα που έχω να μοιραστούν στις αδελφές μου Ευχαριν,Ποθητήν,Σταματία, Φωτεινή. Έχω μερικά χρήματα καταθέσει στη τράπεζα Αθηνών στο Κάȉρο εις το όνομά μου. Κοντά σου έχω τις χρυσές λίρες και χαρτονομίσματα. Ο φίλος μου Ανδρέας Δημητρίου
,ανθυπολοχαγός-φαρμακοποιός θα παίρνει από το ελληνικό υπουργείο πρόνοιας στο Καȉρο τον μισθό μου και θα τον στέλνει(στις αδελφές?).Θα αρχίσει από τον Αύγουστο 1944.Δεν βρίσκω λόγια να σε ευχαριστήσω για τους τόσους κόπους που καταβάλλεις. Με αγάπη Διογενης Φανουράκης»
40 . Βλ.Ηλιάδη,ο.π,510.
πληροφοριών, αλλά μάλλον ήθελαν να υποδηλώσουν την ενεργό παρουσία τους σε μια περιοχή καθαρά «αγγλικού ενδιαφέροντος».
Ένα σημαντικό στοιχείο είναι ότι η Χάλκη δεν είχε να επιδείξει μέχρι τότε μόνιμη και ισχυρή γερμανική στρατιωτική παρουσία. Από γερμανικές ιστορικές πηγές γνωρίζουμε ότι μόνο ευκαιριακά έκαναν οι Γερμανοί και Ιταλοί συνεργάτες τους εμφανή την παρουσία τους στο νησί ,ενώ την νύχτα της 13ης προς 14η Νοεμβρίου 1944,αιφνιδιαστικά(μήπως κατόπιν πληροφοριών για την ύπαρξη του δικτύου Φανουράκη?) αποβίβασαν δυνάμεις ,που στις 20 Φεβρουαρίου 1945 αριθμούσαν 58 Γερμανούς και 7 Ιταλούς ,οι οποίοι πάντως στο διάστημα μεταξύ 2-4 Μαρτίου 1945 αποσυρθήκαν στη Ρόδο, αφού προφανώς δεν υπήρχε πια κίνδυνος41.
Λέγεται ότι Άγγλος αιχμάλωτος από τη πρώτη μάχη της Τήλου(27-29 Οκτωβρίου 1944)42 - όπου συμμετείχε και ο ίδιος - για να πετύχει ευνοϊκή μεταχείριση, αποκαλύπτει στις γερμανικές αρχές την παρουσία του Λοχαγού Φανουράκη στη Χάλκη43 44. Πρόκειται για μια βολική εξήγηση, που χρειάζεται ιδιαίτερη διερεύνηση. Αν δεχτούμε αυτή την εκδοχή, το ερώτημα μεταλλάσσεται: Από που γνώριζε ο Άγγλος στρατιωτικός την μυστική επιχείρηση της αμερικανικής υπηρεσίας στο γειτονικό νησί. Τα γερμανικά αρχεία(και τα αγγλικά) δεν έχουν ακόμη μελετηθεί, ώστε να παράσχουν εξηγήσεις, ενώ οι ελληνικές Αρχές δεν φαίνεται να έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για διερεύνηση των συνθηκών θανάτου ενός μόνιμου στελέχους των ενόπλων δυνάμεων και μάλιστα εν ώρα εκτέλεσης διατεταγμένης υπηρεσίας σε συμμαχική Δύναμη . Στα αρχεία της Δ.Ι.Σ δεν βρέθηκε απαντητική αλληλογραφία στα δύο απόρρητα μηνύματα των Αμερικανών, που ανήγγειλαν στους αρμόδιους τον θάνατο του Έλληνα αξιωματικού και υποδείκνυαν την μεταθανάτια παρασημοφόρηση του.
Την εποχή εκείνη, ναι μεν από της 18/10/1944 είχε αποκατασταθεί τυπικά η ελεύθερη συντεταγμένη κρατική εξουσία με την επιστροφή στην Αθήνα της ελληνικής κυβέρνησης εθνικής ενότητας υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, αλλά τα μηνύματα και οι ενδείξεις σχετικά με τον επικείμενο άγριο εμφύλιο σπαραγμό ήταν σαφή. Στις 3/12/1944 ξεκινάν στη πρωτεύουσα τα αιματηρά Δεκεμβριανά και είναι εύλογο η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία στη εμφιλιοπολεμική Αθήνα να μην ασχολείται με την τύχη ενός αξιωματικού αποσπασμένου μάλιστα σε ξένη υπηρεσία που φονεύτηκε
41 . Rungas/Sauer,ο.π,28.
42 . Τα μεσάνυκτα της 26ης προς την 27η Οκτωβρίου 1944, μια διμοιρία 47 Ιερολοχιτών υπό τον υπολοχαγό Δημήτριο Ζαφειρόπουλο και τη συμμετοχή των υπολοχαγών Νικ. Πετρογιάννη, Γ. Παπαρέσκου, Σπύρου Διαμαντόπουλου, Νικόλαου Παπακάτσικα, Γ. Βορριά και επτά Βρετανών αξιωματικών και οπλιτών, καλυπτόμενη από το βρετανικό καταδρομικό «Σείριος», αποβιβάσθηκε κοντά στον όρμο Άγιος Ιωάννης Θεολόγος (Θολός) της Τήλου ,με αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη του νησιού από τους Γερμανούς, ο οποίος τελικά, μετά από σκληρές μάχες, δεν επιτεύχθηκε. Ο τελικός απολογισμός της μάχης της Τήλου ήταν 2 νεκροί Ιερολοχίτες, 11 αιχμάλωτοι Έλληνες, 4 Άγγλοι και 10 τραυματίες Έλληνες. Βλ. για λεπτομέρειες Χάρη Μ. Κουτελάκη, Η πρώτη καταδρομή του Ιερού Λόχου στην Τήλο (Οκτώβριος1944)-Ηρωικοί αγώνες για την απελευθέρωση των Δωδεκανήσων.2015. Koutelakis.com (28/7/2018).Πρβλ. επίσης την γερμανική εκδοχή της πρώτης μάχης της Τήλου σε Schenk,ο.π,132.
43 .Εφημερίδα ΡΟΔΙΑΚΗ φύλλο της 28/10/2013.
44 . Άλλοι εκτιμούν ότι η πληροφορία διέρρευσε από συζητήσεις ενός Ελληνογερμανού(sic) διερμηνέα. ΡΟΔΙΑΚΗ,ο.π.
στα «μακρινά» Δωδεκάνησα, το μέλλον των οποίων παρέμενε ασαφές αφού άλλωστε ο πόλεμος συνεχίζονταν , ενώ παράλληλα η δυσπιστία και αντιπαλότητα κυριαρχούσε στις σχέσεις μεταξύ Άγγλων και Αμερικανών σε σχέση με τα ελληνικά πράγματα, ιδίως για το συνταγματικό ζήτημα(παλινόρθωσης ή όχι του Γεωργίου Β) και το ρόλο των μυστικών υπηρεσιών τους45.Η πολιτική ουδετερότητα του πεσόντα αξιωματικού
,ήδη από την εποχή των γεγονότων και κινημάτων της Μέσης Ανατολής μπορεί εξάλλου να συνέτεινε στον παραμερισμό της υπόθεσης διαλεύκανσης του θανάτου του από τις άμεσες προτεραιότητες της κυβέρνησης, που ενεργούσε τότε και για όλο το επόμενο διάστημα σε κλίμα οξύτατης (και) πολιτικής αντιπαράθεσης με την Αριστερά.
Κινήθηκαν μήπως οι Αμερικανοί προκειμένου να ανεύρουν τα αίτια της αποτυχίας τελικά της δημιουργίας-λειτουργίας δικού τους, ανεξάρτητου από τους Άγγλους, κλιμακίου πληροφοριών στη Χάλκη σχετικά με τα Δωδεκάνησα μετά την προδοσία κατά του Έλληνα αξιωματικού και την εξουδετέρωση του ή ακόμη να το ανασυστήσουν στέλνοντας νέο αξιωματικό στο νησί ή μήπως έλαβαν κάποιο έμμεσο μήνυμα από την προδοσία και ανέστειλαν οριστικά την δράση τους στη συγκεκριμένη περιοχή, που σε μερικούς μήνες θα περιέρχονταν στη αγγλική στρατιωτική διοίκηση, που σίγουρα δεν θα επέτρεπε την ανάμειξη Τρίτων «στα πόδια της»? Σε διαβαθμισμένο ως απόρρητο(secret) έγγραφο του τμήματος πλέον Αθηνών της αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής στη Μέση Ανατολή, με ημερομηνία 30/12/1944,που παρατίθεται στο τέλος της μελέτης, προς τον Έλληνα υπουργό Αμύνης, ανακοινώνεται επίσημα(αφού ο αξιωματικός ανήκει στον ελληνικό στρατό) ο θάνατος του Διογένη Φανουράκη, με την επισήμανση ότι ανέλαβε οικειοθελώς την αποστολή, αφού αρνήθηκαν άλλοι και προαναγγέλλεται μάλιστα η σύνταξη ειδικής έκθεσης(further report). Oντως στις 16/1/1945,υποβαλλεται αυτή την φορά προς το ΙΙο γραφείο του υπουργείου Αμύνης απόρρητη και πάλι έκθεση(επίσης επισυναπτόμενη), που όμως απλά επαναλαμβάνει τα προηγούμενα, εκθειάζει τον Πεσόντα και καταλήγει στη πρόταση για μεταθανάτια παρασημοφορία του, ώστε να περατωθεί η υπόθεση «ανώδυνα» χωρίς παραπέρα διερεύνηση!
Είναι γνωστό ότι στο επίπεδο των μυστικών Υπηρεσιών(κυρίως) επικρατεί οξύς ανταγωνισμός χωρίς Αρχές και Όρια από την προσπάθεια ελέγχου της μίας επί της άλλης ο οποίος στον πόλεμο επεξετάθη ακόμη και μεταξύ των συμμαχικών μυστικών υπηρεσιών OSS/SOE-MI6 στην Ευρώπη και ιδίως στον ελληνικό χώρο. Εντός των αγγλικών υπηρεσιών είναι άλλωστε γνωστός ο ανταγωνισμός ανάμεσα στο Υπουργείο των Εξωτερικών(Foreign office),I.S.L.D (Inter-Services Liaison
45 .Βλ. Nalmpantis. ο.π, 124,όπου και επί λέξει αναφορά σε άλλο Αμερικανό συγγραφέα: «American clandestine operations in Greece, the Prime Minister charged, were designed to keep the Greek king from regaining his throne, while Churchill‟s aim was to reinstall him as a reliable ally along Britain‟s Mediterranean route of empire. FDR, however, was not about to chastise the OSS for practicing what he preached. The President found it an uninspiring battle cry to tell Americans that when all the sacrifice, hardship, and bloodshed had ended, the world would be much the same as before».. .
Department) και την S.O.E46, ενώ η αμερικανική O.S.S αρχίζει από το φθινόπωρο του1944,που αποκτά πια έδρα στην Αθήνα, να διαμορφώνει δική της Πολιτική
,σύμφωνα με την κυβερνητική γραμμή των Η.Π.Α αποκλίνουσα τότε από την αγγλική47.Όπως συναφώς αναφέρει στο βιβλίο του ο John Lincoln, στέλεχος μιας από τις συμμαχικές υπηρεσίες πληροφοριών στα Δωδεκάνησα την εποχή εκείνη(1943- 1945) αφοπλιστικά48:There were no less than six Allied organizations working in the Aegean, to one or the other of which each group of refugees owed its particular allegiance. Since the commanders of these organizations in Cairo, as I had already learned, regarded each other as potentially more dangerous than their opposite numbers in the German army ,it was not surprising that their rivalry should have penetrated down through the lower ranks to the Greek refugee agents who maintained posts of intelligence and supply along the Turkish coast.
Μήπως έπρεπε λοιπόν ο φάκελος Φανουράκη να κλείσει για «συμμαχικούς λόγους»(sic),όπως υπαινίχθηκε ο Χριστόδουλος Τσιγάντε στην ανοικτή επιστολή του της 14/1/1955 προς τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, υπουργό τότε εθνικής Άμυνας, διαμαρτυρόμενος έντονα για το γεγονός ότι η προδοσία και ο θάνατος του αδελφού του, Γιάννη Τσιγάντε αρχηγού της οργάνωσης ΜΙΔΑΣ στην κατεχόμενη Αθήνα στις 14/1/1943 δεν αποτέλεσαν ποτέ αντικείμενο ενδελεχούς έρευνας και απόδοσης ευθυνών ακόμη και προς την κατεύθυνση της αγγλικής S.O.E49,για την οποία η σύγχρονη Ιστοριογραφία καταλογίζει ευθύνη για τον ελληνικό εμφύλιο σπαραγμό50?
Διαβλέπω πολλές (τυχαίες?) ομοιότητες ανάμεσα στις περιπτώσεις Γ.Τσιγάντε και
Δ.Φανουράκη, που χρήζουν διερεύνησης
ΣΤΗ ΘΕΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Ο Διογένης Φανουράκης στη προαναφερθείσα αίτηση του προς το 5ο Τάγμα της ΙΙης ελληνικής ταξιαρχίας του στρατού μας στη Μέση Ανατολή της 25/7/1943 γράφει ότι επέλεξε το στρατιωτικό επάγγελμα με μοναδικό σκοπό, να συντελέσει εις την απελευθέρωση της προσφιλούς του ιδιαιτέρας πατρίδος ,κατεχομένης από το 1912 υπό των Ιταλών. Η πρόθεση του αυτή δικαιώθηκε, ο ίδιος όμως δεν γεύτηκε τον καρπό της νίκης, δηλαδή την ενσωμάτωση της Δωδεκάνησου τέσσερα χρόνια αργότερα. Μεταθανάτιους επαίνους ,παράσημα και άλλες αποδώσεις τιμών και βαθμών δεν έχει ανάγκη ο πεσών χαλκίτης αξιωματικός, που ζει στις καρδιές όλων των Δωδεκανησίων. Η ερεύνα μόλις τώρα δυστυχώς ξεκινά . Αυτό που λέπει,74 χρόνια από τον ηρωικό θάνατο του στην ιδιαίτερη μάλιστα πατρίδα του, είναι μια ψύχραιμη καταγραφή της πορείας του προς την Αθανασία μέσα σε ένα ομιχλώδες, ιστορικά
46 .Πρβλ. Μακρής-Στάïκoς,ο.π,257επ.
47 . Μακρής-Στάïκoς,ο.π,690επ.
48 .Lincoln,Achilles and the Tortoise.An eastern Aegean exploit.London 1958,47επ.Βλ.επίσης Klausch,Die Geschichte der Bewährungsbataillone 999 unter besonderer Berűcksichtigung des antifasistischen Widerstandes.1987 Köln 1987, 654,1088 σημ.3
49 . Μακρής-Στάïκoς,ο.π,344επ.
50 . Μακρής-Στάïκoς,ο.π,56επ.και passim.
επιβαρυμένο γεωπολιτικό περιβάλλον, ενώ ταυτόχρονα πρέπει να απαντηθούν κρίσιμα και συγκεκριμένα πια ερωτήματα από τους μελλοντικούς ερευνητές.
Είναι το ελάχιστο που οφείλουμε, τουλάχιστον εμείς οι συμπατριώτες του, στην μνήμη του ήρωα Δωδεκανήσιου .
ΛΙΓΕΣ ΓΡΑΜΜΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΟΧΑΓΟ(ΠΖ) ΔΙΟΓΕΝΗ Δ.ΦΑΝΟΥΡΑΚΗ
Αχιλλέας Γ.Κουτσουράδης1
Καθηγητής της Νομικής Σχολής του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Δικηγόρος Αθηνών στον Άρειο Πάγο
Ι.ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ
Ο λοχαγός πεζικού Διογένης Δημητρίου Φανουράκης, πέρασε επίσημα στο πάνθεο των Δωδεκανησίων ηρώων και μαρτύρων την Κυριακή, 7 Μαρτίου 1948,όταν μπροστά από το διοικητήριο της Ρόδου, ο Έλληνας αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Θεμιστοκλή Σοφούλη, Κωνσταντίνος Τσαλδάρης, κατά την επίσημη τελετή της ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου ανάμεσα σε άλλα είπε:
«….Πρώτη πάντοτε, εις τους εθνικούς αγώνας, η Δωδεκάνησος, πρώτη πάλιν έτρεξε και εις την μεγάλην μάχην των Ελλήνων, όταν ήχησεν η σάλπιξ της 28ης Οκτωβρίου του 1940. Πρώτη εις την Πίνδον, με το εκλεκτόν της τέκνον, τον νέον ήρωά της, τον Αλέξανδρον Διάκον. Τον Δωδεκανήσιον υπολοχαγόν του Πεζικού, που έπεσε μαχόμενος πρώτος εις τας επάλξεις της Τσούκας επάνω εις την Πίνδον. Δωδεκανήσιοι επίσης υπήρξαν και άλλοι αφανείς ήρωες των τελευταίων αγώνων, ο λοχαγός Φανουράκης από την Χάλκην, ο Παπαλουκάς και η Ανθούλα Ζερβού από την Ρόδον, αι ηρωίδες της Καλύμνου , ο Καζώνης ,ο Μάγγος, ο Σάββας από το Καστελλόριζον, ο ηγούμενος Χρύσανθος Μαρουλάκης από την Σύμην, ο Καπίρης από την Κω και όλοι οι αθάνατοι ήρωες, που έπεσαν διά την Ελευθερίαν της Δωδεκανήσου. Η ψυχή τους θ' αναγαλλιάζη σήμερον που η Δωδεκάνησος είναι Ελλάδα…."
Δεν είναι τυχαίο, ότι ο ανώτατος Έλληνας αξιωματούχος, πρόταξε στον κατάλογο των ηρώων τους δύο χαλκίτες αξιωματικούς του στρατού μας. Ο ένας είχε το προνόμιο, να είναι ο πρώτος πεσών αξιωματικός στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο(χωρίς αυτό να μειώνει τη αξία όσων των ακολούθησαν)2 και ο δεύτερος να είναι, αν όχι ο τελευταίος αξιωματικός(αυτός υπήρξε ο υπολοχαγός πεζικού Ευαγγελος Χατζηευαγγέλου πεσών στη αψιμαχία της Νισύρου τον Φεβρουάριο του 1945) ή ο πρώτος Έλληνας αξιωματικός που χάνει την ζωή του εν υπηρεσία στα
1 .Το κείμενο αποδίδει σε διευρυμένη μορφή και εμπλουτισμένη με τις αναγκαίες παραπομπές, την ομιλία του Γράφοντα στις 7/7/2018 σε εκδήλωση του Ιδρύματος Λοχαγού Φανουράκη(Ι.Λ.Φ) στη Κω, με την συμπλήρωση πέντε χρόνων από τον θάνατο του Σωκράτη Φανουράκη. Είναι δημοσιευμένο στο Δωδεκανησιακό Αρχείο.Τομ.11.Αθήνα 2019,σελ.227επ.
2 . Είναι λάθος, που πρέπει να το προσέξουμε, να προβάλλεται εκτός Δωδεκανήσου, ο εκ Χαλκίδος καταγόμενος αντισυταγματάρχης Μορδοχαίος Φρηζής, ως ο πρώτος πεσών αξιωματικός του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, αφού αυτός έπεσε στη Πρεμετή στις 5/12/1940,ενώ στη πραγματικότητα προηγήθηκε η θυσία του Αλέξανδρου Διάκου στη Τσούκα την 1/11/1940.Για την πληρότητα θα πρέπει να αναφερθεί και η θυσία του επισμηναγού Παναγιώτη Ορφανίδη από την Κάρπαθο την εποχή εκείνη. Σκοτώθηκε στις 30 Δεκεμβρίου 1940 λόγω πτώσεως του αεροπλάνου του τύπου Blenheim της 32ης Μοίρας Βομβαρδισμού, στο οποίο επέβαινε μαζί με τον Επισμηναγό Μιχαήλ Αναστασάκη και τον Ανθυποσμηναγό Δημήτριο Γκίκα, κατόπιν εκρήξεως των βομβών που μετέφερε μετά την απογείωση από το αεροδρόμιο του Αμπελώνα Λάρισας, για εκτέλεση αποστολή βομβαρδισμού στόχων στην Αλβανία.
νησιά μας3, πάντως αυτός που έπεσε στη πατρώα Γη, την Χάλκη στις 1/11/1944,όταν πια η υπόλοιπη Ελλάδα είχε απελευθερωθεί και ο πόλεμος όδευε προς το τέλος του. Το κράτος μας με δύο χρόνια καθυστέρηση, τις 9 Ιουνίου του 1946,όπως προκύπτει από τα στρατιωτικά ελληνικά αρχεία προτείνει, μέσω των αρμοδίων στρατιωτικών αρχών επί λέξει την: «επ ανδραγαθία προαγωγή στον βαθμό του ταγματάρχη και απονομή του χρυσού αριστείου ανδρείας διότι ευρισκόμενος εν διατεταγμένη υπηρεσία εις Χάλκην Δωδεκανησου, εφονευθει υπό των Γερμανών κατά την εκτελέσιν του καθήκοντός την 1η Νοεμβριου 1944.», Με άλλα δύο χρόνια, να προστίθενται στη καθυστέρηση, απονέμεται τελικά με βάση το Β.Δ της 1/10/1948, το χρυσό αριστείο ανδρείας: «Εις τον λοχαγόν πεζικού Φανουράκην Διογένη,δια την ηρωικήν και μέχρι αυτοθυσίας απόδοσιν του επί του πεδίου της μάχης εν τη ενασκήσει των καθηκόντων του κατά την περίοδο των επιχειρήσεων 1941-1945 Μέσης Ανατολής»4Έτσι ευχαρίστησε η πατρίδα τον ήρωα και έληξε, λιτά-υπηρεσιακά θα έλεγα, για τον ελληνικό στρατό, η ενεργός παρουσία του χαλκίτη αξιωματικού στον εθνικό μας στρατό.
Στο αρχικό-εισαγωγικό έγγραφο(Βιογραφικό σημείωμα αξιωματικού (θανόντος εν πολέμω) που συναντά ο μελετητής του φακέλλου του Διογένη Φανουράκη στη Διεύθυνση ιστορίας Στρατού(Δ.Ι.Σ) και που παρατίθεται στο τέλος της μελέτης αυτής, οι πληροφορίες που αντλούνται είναι συγκλονιστικά ελλιπείς και δημιουργούν εύλογα ερωτήματα: Δεν γίνεται μνεία για απονομή μεταθανατίως του επόμενου βαθμού(ταγματάρχη),δεν αναφέρεται η μονάδα στην οποία υπηρετούσε όταν φονεύθηκε, ενώ τέλος οι συνθήκες υπό τας οποίας εφονεύθει την 1η Νοεμβρίου 1944 στη Χάλκη της Δωδεκανήσου, δεν εξειδικεύονται.
Το πρωτογενές υλικό, που αξιοποιείται στη παρούσα έρευνα, που έχει ως σκοπό να ανασυνθέσει στο μέτρο του δυνατού την Προσωπικότητα του πεσόντα αξιωματικού και τις συνθήκες θανάτου του , προέρχεται από την Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού(Δ.Ι.Σ) και την Υπηρεσία Στρατιωτικών Αρχείων, που μετά από αίτηση του Ιδρύματος Λοχαγού Φανουράκη (Ι.Λ.Φ) τέθηκαν χωρίς περιορισμούς στη διάθεσή μου και με την βοήθεια της μικρανεψιάς του Διογένη Φανουράκη κ.Ελένης Ροζάλη, την οποία ευχαριστώ δημοσίως ,ταξινομήθηκε και φωτοτυπήθηκε. Χρήσιμα υπήρξαν επίσης προσωπικά έγγραφα του Διογένη Φανουράκη, που διαφύλαξε ο αδελφός του Σωκράτης όσο ζούσε και σήμερα βρίσκονται στη κατοχή του ανωτέρω Ιδρύματος. Για να δώσω μια εικόνα του αναξιοποίητου-ανεξερεύνητου ιστορικού υλικού αρκεί να αναφέρω ότι δεν είχαμε πρόσβαση ακόμη, παρά τις προσπάθειες της κ.Ροζάλη στο προπολεμικό αρχείο της στρατιωτικής σχολής Ευελπίδων, για να ιχνηλατήσουμε την πρώιμη πορεία του ήρωα μας από της 21/9/ 1932,όταν κατατάχθηκε στη σχολή μέχρι το 1936,οπότε ορκίστηκε ως ανθυπολοχαγός Πεζικού(16.5.1936)5. Σε σχέση με
3 .Η σχετική τιμή, μάλλον ανήκει στον πλωτάρχη Γεώργιο Μπλεσσα, κυβερνήτη της Β.ΟΛΓΑΣ, που βυθίστηκε από γερμανικά αεροπλάνα στο λιμάνι Λακκί της Λέρου στις 26/9/1943.
4 .Για την απονομή και του μεταλλίου εξαίρετων πράξεων ,βλ.τα σχετικά επίσημα κείμενα σε
Ηλιάδου,Η Χάλκη της Δωδεκανήσου. Αθήνα 1950,511επ.
5 . Αξίζει, εν παρρόδω να σημειωθεί ότι πέραν της άψογης επαγγελματικής σταδιοδρομίας του μετά την αποφοίτηση ,ο Διογένης Φανουράκης υπήρξε και ο προστάτης της πατρικής οικογένειας, ιδίως
αλλοδαπά αρχεία τώρα: Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (Γ.Α.Κ) στη Ρόδο βρίσκονται αυτή την στιγμή περίπου 90.000 φάκελοί της ιταλικής Αστυνομίας ,που αφορούν σε Έλληνες Δωδεκανήσιους για όλη την περίοδο της Ιταλοκρατίας. Εξάλλου είναι γνωστό ότι στις 14 Αυγούστου 2008 άνοιξαν για τους ερευνητές τα εθνικά αρχεία των Η.Π.Α, για την περίοδο του πολέμου .Πρόκειται για 24.000 ονόματα,35.000 φακέλους που καλύπτουν 750.000 σελίδες, ενώ η CIA άνοιξε τα αρχεία της για την O.S.S(Office of strategic services) το 1987.Αφήνω τέλος τα αγγλικά αρχεία της ίδιας περιόδου, για την δράση ιδίως της S.I.S(Secret intelligence service),της ΜΙ6(Military intelligence 6) και S.O.E(Special operations executive) στη Μέση Ανατολή και την κατεχόμενη Ελλάδα, που εν μέρει έχουν ήδη από αλλοδαπούς και Έλληνες Ιστορικούς αξιοποιηθεί. Υπάρχει και αυτό κλείνω, ακόμη εντελώς αναξιοποίητο, το αρχείο της γερμανικής μεραρχίας εφόδου ΡΟΔΟΣ(με τις τακτικές εκθέσεις συμβάντων), που βρίσκεται αυτή την στιγμή στο γερμανικό ομοσπονδιακό Αρχείο (Bundesarchιv) του Freiburg ,το οποίο έχω στη κατοχή μου σε μορφή μικροφίλμ, χάριν στον συλλέκτη κ.Κώστα Κογιόπουλο.
ΙΙ.Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΙΚΟΝΑ.
Στα τέλη Οκτωβρίου 1944 η γερμανική στρατιωτική-κατοχική παρουσία στην Ελλάδα θεωρείται ότι τέλειωσε. Ας μην λησμονούμε όμως ότι γερμανικές (και ιταλικές) μονάδες μετά την συντεταγμένη αποχώρηση του στρατού τους από την ηπειρωτική Ελλάδα ήδη από τις 3 Οκτώβριου του 19446 (στις 12/10/1944 εκκενώνεται χωρίς καταστροφές η Αθήνα)7 παρέμειναν λόγω αδυναμίας μεταφοράς τους με πλοία ή αεροπλάνα εγκλωβισμένες στη δυτική Κρήτη και στο Αιγαίο(Ρόδος- Κως, Λέρος, Αστυπάλαια, Κάλυμνος, Σύμη, Τήλος, Μήλος, Λήμνος, Θάσος, Σαμοθράκη κλπ.). Επρόκειτο για μια αποκομμένη ισχυρή στρατιωτική δύναμη αποτελούμενη από 22.400 Γερμανούς στρατιώτες συνολικά(στους οποίους μπορούν να συναριθμηθούν και 11.200 ιταλοί στρατιώτες-συνεργάτες των Γερμανών)8, ασχολούμενη, τουλάχιστον κατά τους σχεδιασμούς του τελευταίου Γερμανού διοικητή στη Ρόδο, με την διαφύλαξη ,μέσω των αεροδρομίων των Δωδεκανήσων, οδών ενδεχόμενης διαφυγής αξιωματούχων του Ράιχ προς την Άπω Ανατολή, με την προετοιμασία καταδρομικών επιχειρήσεων εναντίον της Αιγύπτου9, αλλά κυρίως με
μετά την απέλαση της από την Χάλκη, ως αντίποινο για την ανάρτηση της φωτογραφίας του ως Εύελπι, από τον πατέρα του, στο κατάστημά του, κατά την διάρκεια επίσκεψης στο νησί του Ιταλού γενικού Διοικητή Δωδεκανήσου. όπως μου διηγήθηκε ο Σωκράτης Φανουράκης σε ιδιωτική συζήτηση προ ετών.
6 . Ο ίδιος ο Α.Χιτλερ μετά την συνθηκολόγηση της Ρουμανίας και της Βουλγαρίας, στις 23 και 17 Αυγούστου 1944 αντίστοιχα διέταξε στις 27 Αυγούστου 1944 την συντεταγμένη απαγκίστρωση των γερμανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα, εν όψει και της προέλασης του σοβιετικού στρατού στα Βαλκάνια, προκειμένου να μην αποκοπούν στην περιοχή. Η απαγκίστρωση έγινε αρχικά υπό την μάλλον ευνοϊκή ανοχή των Άγγλων, γεγονός που προκάλεσε τις διαμαρτυρίες του Ιωσήφ Στάλων, Ετσι Schenk, Kampf um die Ägäis.Hamburg 2000,122.W.Rungas/Sauer,Inselpost 1944/1945.Dűsseldorf 1978,21.
7 .Βλ.για λεπτομέρειες αντί πολλών Μακρής-Στάïκoς,ο.π.714επ.
8 . Rungas/Sauer,ο.π,24
9 . Schenk,ο.π ,137.
την καταπολέμηση των «πειρατών», όπως αποκαλούσαν τους Άγγλους κομάντο και τον ιερό Λόχο 10.
Οι Γερμανοί πειθαρχημένοι, ετοιμοπόλεμοι παρά τις ελλείψεις, την δυνατότητα ανεφοδιασμού αλλά και σκληροί όπως πάντα ανέμεναν ουσιαστικά την παράδοση τους στους Άγγλους (που έλαβε τελικά χώρα στη Σύμη στις 8/5/1945) διαρκώς παρενοχλούμενοι από το «Απόσπασμα Αιγαίου» του Ιερού Λόχου και τους Άγγλους κομάντο της βρετανικής δύναμης 142. Ο ιερός λόχος και οι Άγγλοι ,είχαν ως άμεσο αντικειμενικό σκοπό την διαρκή καταπόνηση των Γερμανών(ακόμη και αν αυτό θα εξέθετε τον ελληνικό πληθυσμό σε αντίποινα, όπως παραλίγο να συμβεί στη Τήλο και την Νίσυρο, ενώ στην Κω οδήγησε στον απαγχονισμό τριών πολιτών) με τελικό σκοπό την παρεμπόδιση άνετης παραμονής τους στα νησιά και την προοδευτική απελευθέρωσή τους11. Ως έδρα των καταδρομικών επιχειρήσεων ορίστηκε η Σύμη, η οποία είχε απελευθερωθεί μετά από συντονισμένη ελληνοβρετανική επιχείρηση στις 15 Ιουλίου 1944. Εκεί εγκαταστάθηκε το «Απόσπασμα Αιγαίου» του Ιερού Λόχου, το οποίο από τις 31 Δεκεμβρίου 1944 αποτελείτο από το 2ο Καταδρομικό Τμήμα της Α΄ Μοίρας, με επικεφαλής τον αντισυνταγματάρχη Τρύφωνα Τριανταφυλλάκο. Το Τμήμα αυτό ενισχύθηκε τις επόμενες εβδομάδες από 31 Ιερολοχίτες και μία διμοιρία της Β΄ Μοίρας υπό τον υπολοχαγό Απ. Ζαλαχώρη.
Κατά την γνώμη μου, οι πολεμικές δράσεις των Ελλήνων και Άγγλων στη περιοχή δεν αποσκοπούσαν τόσο(σε τακτικό επίπεδο) στη (άσκοπη κατά την γνώμη μου)φθορά των Γερμανών, που ήταν, όπως λέχθηκε, εγκλωβισμένοι στα νησιά και ουσιαστικά αιχμάλωτοι, αλλά κυρίως(σε γεωπολιτικό επίπεδο) στην προβολή ισχύος προς την ουδέτερη ακόμη Τουρκία(που κήρυξε τον πόλεμο στην Γερμανία μόλις την 1η Μαρτίου 1945), η οποία διέβλεπε το δημιουργούμενο κενό εξουσίας στα Δωδεκάνησα με την σίγουρη αποχώρηση Ιταλών και Γερμανών και που θα έπρεπε να αποθαρρυνθεί να το καλύψει. Το γεγονός αυτό αργότερα στη τουρκική Ιστοριογραφία καταλογίστηκε ως σφάλμα στον τότε πρόεδρο της τουρκικής Δημοκρατίας Ισμέτ Ινουνού, ότι από διστακτικότητα(οφειλόμενη πάντως στη ρητή παρακαταθήκη του Κεμαλ Ατατούρκ12 λίγο πριν από τον θάνατό του το 1938 ,να
10 .Οι εναπομείνασες γερμανικές δυνάμεις στον χώρο της Δωδεκάνησου τα κρίσιμα χρόνια 1944-1945 ήταν οι ακόλουθες. Την θέση της μεραρχίας εφόδου ΡΟΔΟΣ(Sturmdivision Rhodos) με διοικητή τον Ulrich Kleemann πήρε από τον Οκτώβριο του 1944 και μέχρι την παράδοση τους τον Μάιο του 1945 στους Συμμάχους στη Σύμη, ο Otto Wagener.Η μεραρχία υποβαθμίστηκε στις 14/12/1944 σε τεθωρακισμένη ταξιαρχία γρεναδιέρων(Panzergrenadierbrigade Rhodos).Στη περιοχή που μας ενδιαφέρει (Ρόδος),υπηρετούσαν 4 τάγματα πεζικού, ένας τεθωρακισμένος λόχος αναγνώρισης, μια πυροβολαρχία και ένα τάγμα αρμάτων, καθώς και οι εναπομείνασες ιταλικές παράκτιες πυροβολαρχίες. Βλ. για περισσότερες λεπτομέρειες Schenk,ο.π 129επ.
11 .Βλ. Nalmpantis. ο.π,
12 . “A World War is near. In the course of this war, international equilibrium will be entirely destroyed. If during this period we act unwisely and make the smallest mistake, we will be faced with an even graver catastrophe than in the Armistice years”. Ετσι Davut Han Aslan και Bugra Selcuk, REFLECTIONS OF THE SECOND WORLD WAR ON TURKEY’S FOREIGN POLICY. Vistula University – Warsaw, Poland 2014,147 ,όπου και παραπ.
μείνει η Τουρκία, πάση θυσία, έξω από τον πόλεμο)13 δεν ανέλαβε τότε ενεργό δράση στη περιοχή, δημιουργώντας νέα Τετελεσμένα πριν από την άφιξη των Άγγλων14.
Την εποχή της δράσης του Διογένη Φανουράκη οι σχέσεις τόσο μεταξύ των δυτικών συμμάχων και Σοβιετικής Ένωσης, όσο και μεταξύ των Άγγλων και Αμερικανών χαρακτηρίζονταν από δυσπιστία, έλλειψε κοινών στρατηγικών στόχων και πολιτικούς ανταγωνισμούς15.
Σε γεωπολιτικό επίπεδο, η αγγλική θέση-στόχος γενικά ήταν η επιστροφή στο προπολεμικό status quo ante και στη διατήρηση της αυτοκρατορίας(ειδικά δε για την Ελλάδα η επαναφορά της Μοναρχίας αποτελούσε σταθερό στόχο ,με την δικαιολογία προς τους Αμερικανούς κυρίως ,ότι αυτή εξασφαλίζει πολιτική σταθερότητα) ενώ αντίθετα οι Αμερικανοί που εξέφραζε και στήριζε σε στρατηγικό επίπεδο την επίσημη αμερικανική θέση ότι προτεραιότητα έχουν οι επιχειρήσεις στη δυτική μεσόγειο(Μαγκρέμπ-νότιος Γαλλία), την Ιταλία και τελικά στη βόρειο Γαλλία- Νορμανδία, σε αντίθεση με τα ιμπεριαλιστικά σχέδια της Αγγλίας για επιχειρήσεις στη ανατολική Μεσόγειο-Ελλάδα, προς αποκατάσταση στα προπολεμικά όρια της αυτοκρατορίας στη ευαίσθητη για τα συμφέροντά της, αυτή περιοχή(Ελλάδα- Κύπρος-Τουρκία-Αίγυπτος-Παλαιστίνη).Με άλλη διατύπωση, στο πλαίσιο άσκησης υψηλής Στρατηγικής μεταξύ των δύο συμμάχων, η αγγλική θέση για την Μεσόγειο ήταν βαρύνουσας σημασίας δοθέντος ότι εντάσσονταν στον γενικότερο σχεδιασμό στρατηγικής κύκλωσης της Γερμανίας, ενώ αντίθετα η αμερικανική θέση, δεν θεωρούσε σημαντική την Μεσόγειο και τις επιχειρήσεις στη περιοχή και επέμενε στην απευθείας επίθεση μέσω (βορείου)Γαλλίας προς την καρδιά της Γερμανίας16, Έτσι αναγκαστικά την στιγμή που στη Μέση Ανατολή το κύριο βάρος θα έφερε η Αγγλία, η αμερικανική παρουσία στη ανατολική Μεσόγειο δεν θα περιλάμβανε στρατιωτικές επιχειρήσεις δολιοφθορών η καταδρομικές , αλλά συλλογής κυρίως πληροφοριών(τόσο έναντι των κοινών εχθρών Γερμανών-Ιταλών όσο, τολμώ να πω και έναντι των συμμάχων Άγγλων, λόγω της έκδηλης στρατηγικής αντιπαλότητας και δυσπιστίας ακόμη και σε επίπεδο μυστικών υπηρεσιών και επιχειρήσεων). Ποιοι θα είχαν συμφέρον να παύσει εν τη γενέσει μάλιστα η μάλλον ενοχλητική αμερικανική στρατιωτική παρουσία στα Δωδεκάνησα ,όταν η πολιτική-διεθνής κατάσταση στα νησιά μετά την συντεταγμένη αποχώρηση των Γερμανών17( και την επίσης συντεταγμένη εκτέλεση της επιχείρησης ΜΑΝΑ τον Οκτώβριο του 1944 δημιούργησε ένα θολό τοπίο με αντιτιθέμενα συμφέροντα, αντιπαλότητες και
13 .Βλ Deringil,Turkish foreign policy during the second world war. An active neutrality.Cambridge 1989,1,166επ..
14 Weber,o.π,286,σχετικά με τα κέρδη της Τουρκίας από την Πολιτική της στη διάρκεια του πολέμου,
15 .Πρβλ. ενδεικτικά για την αποκλίνουσα θέση Άγγλων και Σοβιετικών σε σχέση με τα ελληνικά θέματα, Μακρής-Στάïκoς,678επ. και passim.
16 . Panagiotis Gartzonikas, Amphibious and special operations in the Aegean sea 1943- 1945.Operational effectiveness and strategic implications.Monterey California 2003,15επ.
17 . Στις 12/10/1944 εγκαταλείπεται με τάξη η Αθήνα από τα γερμανικά στρατεύματα. Πρβλ. Μακρής- Στάïκoς,ο.π,714.
ανταγωνισμούς για σφαίρες επιρροής18, με εξάρτηση των Αμερικανών από τους Άγγλους σε επίπεδο κυρίως διαβίβασης των συλλεγόμενων πληροφοριών19.
Πρέπει να σημειωθεί ότι οι ΗΠΑ δεν είχαν μέχρι περίπου το 1943 ακόμη διαμορφώσει την τελική ακολουθητέα γραμμή σε σχέση με το πολιτειακό ζήτημα της Ελλάδας και το μελλοντικό καθεστώς των νησιών(με την ελληνοαμερικανική Ομογένεια να πιέζει συνεχώς το Κογκρέσο για εθνικά επωφελή λύση)20,ενώ διαφωνούσαν ανοικτά με την Αγγλία ως προς την ακολουθητέα έναντι της Ελλάδας Πολιτική (Anglo-American disagreements over Britain’s Greek policy)21και η Ελλάδα στηριζόμενη αποκλειστικά σε ασθενή σε διεθνείς διαπραγματεύσεις, ηθικά και ιστορικά επιχειρήματα (όπως διαπίστωσε ήδη ο Θουκυδίδης ), διεκδικούσε την ενσωμάτωση τους στον εθνικό κορμό .
Η Αγγλία αντίθετα καιροσκοπώντας όπως πάντα έπραττε, μετέθετε διαρκώς την λύση για το διάστημα μετά το τέλος του πολέμου(αν δεν πρότεινε αρχικά τουλάχιστον την διανομή των Δωδεκανήσων μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας υπό την επιδιαιτησία της φυσικά) και ενώ η Τουρκία(ακόμη «ουδέτερη») είχε ήδη εκδηλώσει ήδη από την εποχή του Συμφώνου αμοιβαίας βοήθειας με την Αγγλία και την Γαλλία της 18/10/193822 23 ,έμμεσά τις προθέσεις της για ριζική αλλαγή προς όφελος της του
18 .Βλ.χαρακτηριστικά Nalmpantis. ο.π 126: «Of course, little doubt exists that the general tenor of American foreign policy, emerging from a reading of the State Department dispatches in 1943 and 1944, was to oppose and resist British wartime attempts to secure distinct spheres of influence while simultaneously promoting the rights of peoples to select democratically the governments they wished to represent them.»
19 .Βλ. Nalmpantis. ο.π, 150επ..
20 .Πρβλ.για την αμερικανική Πολιτική έναντι της Ελλάδος γενικά την εποχή εκείνη, αντί πολλών Nalmpantis,ο.π,109επ.
21 . Nalmpantis,ο.π,128επ.Πρβλ.επίσης Μακρής-Στάïκoς,ο.π,481επ.
22 .Στο Σύμφωνο αυτό, που υπεγράφη στην Άγκυρα, προς μεγάλη απογοήτευση της Ελλάδας που ζητούσε επιμόνως αλλά χωρίς αποτέλεσμα αντίστοιχη συμβατικά θεμελιωμένη συμμαχία με την Αγγλία κυρίως, προστέθηκε μυστικό στρατιωτικό πρωτόκολλο ,που στο άρθρ.3,προεβλεπε ότι σε περίπτωση στρατιωτικής επιχείρησης(επιχείρηση Mandibles) για κατάληψη των (ιταλικών) Δωδεκανήσων, που φυσικά αποτελούσαν «ξένο σώμα» στη περιοχή, αυτή θα γινόταν με την χρησιμοποίηση τουρκικών στρατευμάτων ,υπό τουρκική διοίκηση ,ενώ τα άλλα συμβαλλόμενα μέρη δηλαδή Αγγλία και Γαλλία θα παρείχαν αεροπορική και ναυτική στήριξη. Βλ. αντί πολλών Κολιόπουλο, Η δικτατορία του Μεταξά και ο πόλεμος του 40.Θεσσαλονίκη 1996,117επ.Weber, Ο επιτήδειος ουδέτερος. 5η εκδ.Αθήνα 1993,62επ.
Τον Ιούνιο μάλιστα του 1940,μετά δηλαδή την ήττα της Γαλλίας, σε αγγλοτουρκική πλέον σύσκεψη στη Χάιφα της Παλαιστίνης εξειδικεύονται οι όροι της στρατιωτικής δράσης του μυστικού πρωτοκόλλου ,με την υπόσχεση για συμμετοχή δύο ορεινών τουρκικών μεραρχιών. Βλ. από την πλουσιότατη βιβλιογραφία, Μακρής-Στάïκoς, Ο Άγγλος Πρόξενος. Ο υποπλοίαρχος Noël Ress και οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες Ελλάδα-Μέση Ανατολή 1939-1944.Αθήνα 2011,463επ. Panagiotis Gartzonikas, Amphibious and special operations in the Aegean sea 1943-1945.Operational effectiveness and strategic implications .Monterey California 2003,11επ.
23 . Πιστεύω ότι το μυστικό πρωτόκολλο θα έγινε γνωστό στους Γερμανούς μετά την κατάρρευση της Γαλλίας και την τυχαία ανεύρεση και κατάσχεση στη κωμόπολη Charitè-sur-Loir στις 19/6/1940 των
,υπό μεταφορά στη μη κατεχόμενη Γαλλία, των απόρρητων φακέλων του γαλλικού γενικού επιτελείου και του υπουργείου των Εξωτερικών, που ίσως για να δημιουργήσουν προβλήματα στις ελληνοαγγλικές σχέσεις διαβίβασαν μέσω μυστικών καναλιών στην ελληνική κυβέρνηση ,εντείνοντας την αγωνία του Ιωάννη Μεταξά ως προς την τύχη των Δωδεκανήσων στη διάρκεια αλλά και μετά το τέλος του πολέμου. Βλ. για τις διπλωματικές ενέργειες του Ιωάννη Μεταξά προς τους Άγγλους σε σχέση με τα Δωδεκάνησα την περίοδο εκείνη, που φαίνεται να γνώριζε τις αγγλικές επιδιώξεις Μακρής-Στάïκoς,ο.π,465επ.Η ίδρυση του Συντάγματος Δωδεκανησίων εθελοντών στην Ελλάδα και του δωδεκανησιακού τάγματος στη φάλαγγα Ελλήνων Αιγύπτου(Φ.Ε.Α),αποτελούν, κατά την γνώμη μου, προσπάθειες της ελληνικής κυβέρνησης για δημιουργία ευνοϊκών Προηγούμενων υπέρ των ελληνικών
καθεστώτος της συνθήκης της Λωζάνης του 1923 στη περιοχή, εκμεταλλευόμενη την στρατηγική θέση της και τους διεθνείς ανταγωνισμούς εν όψει των αναμενόμενων ανακατατάξεων από τον επικείμενο παγκόσμιο πόλεμο.
Οι Αμερικανοί ήταν τελικά για τους Άγγλους ένας «Unwelcome Newcomer»24,που στη αρχική τουλάχιστον φάση, προσέφεραν τεχνική υποστήριξη στους συμμάχους τους, προτάσσοντας στη συνέχεια τα δικά τους αποκλειστικά συμφέροντα και απομακρύνοντάς τους από την περιοχή των Βαλκανίων και της ανατολικής Μοσογείου25. Δεν είναι δε τυχαίο, ότι στους 1200 Ελληνοαμερικανούς, που εθελοντικά κατετάγησαν στο επί τούτου, με απόφαση του Αμερικανού προέδρου Franklin Roosevelt,ιδρυθέν τον Ιανουάριο του 1943, στον αμερικανικό στρατό, Greek infantry Battalion Nr.12226,ξεκαθαρίστηκε με επίσημο τρόπο και σε υψηλότατα επίπεδο, στο Πεντάγωνο, στον Ελληνοαμερικανό ταγματάρχη (Major Peter Clainos) ότι δεν επρόκειτο να πολεμήσουν στο ελληνικό θέατρο επιχειρήσεων, διότι βρίσκονταν εντός της αγγλικής σφαίρας επιρροής(«…when I was briefed by the Pentagon in Washington D.C,before going to Colorado springs,I was told the Greek Battalion in American uniforms would never go to Greece.No American unit would be allowed in the Balkans because it was the British domain..”)27
ΙII.ΜΙΑ ΑΔΡΗ ΣΚΙΑΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΤΟΥ ΗΡΩΑ
Ποιός ήταν, ως άνθρωπος, ο Διογένης Φανουράκης, που έπεσε ηρωικά στα 31 χρόνια του, απαντούν ήδη εύγλωττα τα ελληνικά στρατιωτικά αρχεία: Συγκεκριμένα: Λαμβάνει μέρος στον ελληνοιταλικό πόλεμο(ενταγμένος υπηρεσιακά στη ΧΙΙΙ Μεραρχία),μετέχοντας στις μάχες του Μόραβα, του Πόγραδετς και στη μάχη για την κατάληψη της Κορυτσάς. Μετά την γερμανική εισβολή και κατάρρευση του μετώπου, διαφεύγει ,μέσω Σάμου στην Τουρκία και από εκεί στη Αίγυπτο, έδρα της νόμιμης ελληνικής κυβέρνησης και χώρος ανασύνταξης του ελληνικού στρατού. Ειδικότερα: Στις 2/7/1941,με βάση τις σφραγίδες στο διαβατήριο του(που διαφύλαξε ο αδελφός το Σωκράτης και σήμερα βρίσκεται στη κατοχή του Ι.Λ.Φ), αναχωρεί για
συμφερόντων, εν όψει της αγγλικής στάσης. Βλ.για το Σύνταγμα Δωδεκανησίων, Κουτσουράδη, Το σύνταγμα των δωδεκανησίων εθελοντών(1940-1941).Σε Τα ΚΩΑΚΑ.Τομ.10ος,Κως 2008,283επ. και για την Φάλαγγα Ελλήνων Αιγύπτου, Μακρής-Στάïκoς,ο.π,469επ.
24 . Eleony Moorhead, The OSS and Operation TORCH: The Beginning of the Beginning, The Harvard College History Review, Vol. X, Issue 1, Summer 2009,4.
25 . «Early formulation of relationships in London was the key to the future. SO and X-2…accepted offers from Britain’s SOE and MI6 (V) of complete sharing of operations and techniques they had developed over the years. In return, SOE and MI6 (V) demanded knowledge of SO and X-2 operations and a degree of coordination which often amounted to complete control. American acceptance was basically the result of Donovan’s feeling that SO was a purely wartime activity which could afford, at least in the early stages, to .surrender independence for rapid learning.»Βλ. Eleony Moorhead,ο.π,5.
26 .Παράλληλα με το ελληνικό τάγμα, όπου την αρχική ιδέα για την συγκρότηση του, αποδίδουν στον Έλληνα πρωθυπουργό, Εμμανουήλ Τσουδερό, στη προσπάθειά του να εμπλέξει τις Η.Π.Α υπέρ των ελληνικών συμφερόντων, ιδρύθηκαν στη συνέχεια αντίστοιχα στρατιωτικά σώματα στον αμερικανικό στρατό, για Νορβηγούς ,Φιλιπίνους, Αυστριακούς, Τσέχους, Ούγγρους και Ιάπωνες, κατοίκους η υπηκόους των Ηνωμένων Πολιτειών.
27 .Frangos, Recovering the story of the Greek Battalion. Unravelling the story of a special group of Greek Americans .National Herald,.6
την Τουρκία, στις 8/7/1941 επιστρέφει στη Σάμο ενώ υπάρχει και μια ακόμη(τελευταία) εγγραφή στις σελίδες του διαβατηρίου, από τις τουρκικές Αρχές του Κουσάντασι στις 26/7/1941! Ο Έλληνας υπολοχαγός φθάνει τελικά στη Χάιφα στις 8 Αυγούστου του 1941.Τα στοιχεία αυτά διασταυρώνονται από υπεύθυνη δήλωση του ιδίου προς τις ελληνικές στρατιωτικές αρχές της Μεσης Ανατολής της 26/8/1942.
Στη Μέση Ανατολή, όπου κατέφυγε, ο Διογένης Φανουράκης υπήρξε πρότυπο επαγγελματία αξιωματικού. Στο φύλο ποιότητας του, ως μόνιμου αξιωματικού(υπολοχαγού από τον Ιούλιο του 1939 και λοχαγού από 29/12/1943) υπάρχει η εξής εγγραφή από προϊστάμενο του, όταν υπηρετούσε στο τρίτο τάγμα της 1ης ελληνικής ταξιαρχίας του (ονομασθέντος τότε) Βασιλικού ελληνικού στρατού Μέσης Ανατολής(Β.Ε.Σ.Μ.Α), από τον Αύγουστο του 1942: «Είναι χαρακτήρ τίμιος, ειλικρινής, επιβλητικός, φιλότιμος, εργατικός και ενθουσιώδης πατριώτης. Αγαπά το επάγγελμα του αξιωματικού και έχει εγκυκλοπαιδική μόρφωση. Είναι υγιέστατος δι’ εκστρατεία και επαγγελματικά άριστα καταρτισμένος….συναρπάζει τους υπ αυτόν, ορμητικότατος. Έχει εξαίρετο παρατηρητικότητα…με τον υπερβάλλοντα ζήλον του σφάλλει κάποτε…»..
Απέφυγε ή είχε την τύχη o Διογένης Φανουράκης να μην αναμειχθεί άθελα του στις έντονες πολιτικές διαμάχες εντός του στρατεύματος(με την βασική διαχωριστική πολιτική γραμμή ανάμεσα σε αξιωματικούς μόνιμους-νομιμόφρονες και έφεδρους κινηματίες του 1935 και Αριστερούς), που οδήγησαν στις θλιβερές καταστάσεις, που εξέθεσαν τελικά την πατρίδα μας τα κρίσιμα χρόνια 1943- 194428 . Αξίζει στο σημείο αυτό να παρατεθεί απόσπασμα από την έκθεση του συνταγματάρχη Μιχαήλ Βόγλη, επιτελάρχη της 1ης ελληνικής μηχανοκίνητης ταξιαρχίας μέσης Ανατολής29: «…Μετά από περιπετειώδες και πλήρες κινδύνων ταξίδιον ,φθάνω εις Καȉρον την πρωȉαν,8 Νοεμβρίου 1943,όπου από των πρώτων ημερών απογοητεύομαι εκ των όσων ακούω και βλέπω. Πλήθος ανωτέρων και κατωτέρων αξιωματικών παραμένουν άνευ υπηρεσίας εν τη πόλει ,διηρημένοι εις παρατάξεις, οι οποίοι αλληλοűποβλέπονται, αλληλοκαταγγέλλονται, αλληλομισούνται…Πας όστις επιθυμεί να παραμείνει στρατιώτης, μακράν του διεξαγόμενου αγώνος φθοράς και επικρατήσεως, θεωρείται υπό των ανταγωνιζόμενων παρατάξεων ως αντίπαλος και χαρακτηρίζεται δια των λαθραίως κυκλοφορούντων εντύπων των, ως Αριστερός ή Φασίστας…Η επιθυμία μου είναι να φύγω μακράν του Καȉρου, δια να μην βλέπω και ακούω τα εις βάρος της συνοχής και πειθαρχίας του στρατού υπό συναδέλφων διαπραττόμενα.»
Χαρακτηριστικά τέλος η αθηναϊκή εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ στο φύλλο της 4/11/1945 με τίτλο ΗΡΩΙΚΟΙ ΝΕΚΡΟΙ γράφει μεταξύ άλλων για τον Διογένη
28 .Βλ. για τα θέματα αυτά αντί πολλών Μακρής-Στάïκoς, Ο Άγγλος Πρόξενος. Ο υποπλοίαρχος Noël Ress και οι βρετανικές μυστικές υπηρεσίες Ελλάδα-Μέση Ανατολή 1939-1944.Αθήνα 2011,352επ.Βλ.ιδίως όμως την διδακτορική διατριβή του Κατσικώστα ,Ο ελληνικός στρατός στη εξορία 1941-1944.Οργανωση, συγκρότηση, πολεμικές αποστολές και κινήματα στη Μέση Ανατολή. Αθήνα 2010.
29 .Σε Εμμανουήλ Τσουδερού, Ιστορικό Αρχείο.1941-1944 ,5ος τόμος. Αθήνα 1990,310.
Φανουράκη: Εξεπροσώπησεν ως συμβολικός κρίκος τους Δωδεκανησίους και εστάθει ως πραγματικός Έλληνας στρατιώτης. Εκώφευσεν εις τους ταραξίας της Μέσης Ανατολής και εστάθει υπεράνω των παθών και των ψευτοπαλληκαρισμών, με την απέριττη δικαιολογία: Ανήκω εις την Ελλάδα»30.
Η ΜΟΙΡΑΙΑ ΑΠΟΣΤΟΛΗ.
Ο Διογένης Φανουράκης πρέπει να είχε απαυδήσει από τις έντονες πολιτικές διεργασίες, τις σκληρές αντιπαλότητες, τις αμοιβαίες κατηγορίες για διάσπαση της εθνικής ενότητας και τις ποικίλες διχαστικές δράσεις στους κόλπους του σώματος των αξιωματικών αλλά και των οπλιτών, όταν αποφασίζει να απευθύνει αίτηση στις 25/7/1943 με αρ.πρωτ.211 προς την διοίκηση του 5ου τάγματος της ΙΙης ταξιαρχίας στην οποία υπηρετούσε, στην οποία επι λέξει αναφέρει μεταξύ άλλων τα εξής:
«….Θέτω τον εαυτόν μου, ως ελλην αξιωματικός εις την διάθεσίν του μεγάλου συμμαχικού στρατού, που θα πραγματοποιήσει την απελευθέρωσίν όλης της πατρίδος, να με χρησιμοποιήσει εις οιανδήποτε αποστολή ή ως οδηγό των στρατευμάτων εισβολής ή εις άλλην επικινδύνον αποστολήν. Τα περισσότερα μέλη της οικογένειάς μου ευρίσκονται εις Δωδεκάνησον και με περιμένουν από ημέρα εις ημέρα. Θα είναι μεγάλη ατιμία και όνειδος εις εμέ, εάν δεν ελάμβανα μέρος εις τας πρώτας αποβάσεις είτε με ελληνικά είτε με συμμαχικά στρατεύματα..». Η επιθυμία του Διογένη Φανουράκη γίνεται άμεσα δεκτή31 και αποσπάται από 29/9/1943 στο Καΐρο στις αμερικανικές στρατιωτικές υπηρεσίες μέσης Ανατολής(United states army forces in the middle east-Detachment -c-),στις οποίες υπηρέτησε μέχρι την ημέρα του θανάτου του32.
Είναι κατανοητή η επιθυμία ενός αγνού Στρατιωτικού, να ξεφύγει από το πνιγηρό έντονα πολιτικοποιημένο και διχαστικό περιβάλλον των ενόπλων μας δυνάμεων στη Μέση Ανατολή και την διαλυτική επίδραση του στο φρόνημα και την μαχητική ικανότητα των στελεχών, σε μια φάση, που διαφαίνονταν, με την συνθηκολόγηση της Ιταλίας και τις άλλες επιχειρήσεις στη δυτική Μεσόγειο, ότι η ώρα της απελευθέρωσης πλησίαζε ,να μετάσχει ενεργά στον κοινό αγώνα. Πρώτο ερώτημα: Γιατί ο Διογένης Φανουράκης δεν προτίμησε την ένταξη του στον υφιστάμενο ήδη από to 1942,Ιερό λόχο και γιατί αποσπάστηκε υπηρεσιακά όχι σε αγγλική αλλά σε αμερικανική στρατιωτική μονάδα? Για το ερώτημα αυτό ίσως η απάντηση να βρίσκεται στη ιδία την δικαιολογία ίδρυσης και την υφή της μονάδας(ο διοικητής της Χριστόδουλος(Λάκης) Τσιγάντε, υπήρξε απότακτος αξιωματικός του κινήματος του 1935) Η κατάταξη των αξιωματικών ως απλών στρατιωτών, με μοναδικό κίνητρο την προσφορά στο συμμαχικό αγώνα και την απελευθέρωση της πατρίδας, απαιτούσε ευαίσθητους χειρισμούς και αποκατέστησε ηθικά και επαγγελματικά ικανά στελέχη που είχαν στιγματιστεί από την εμπλοκή τους στα βενιζελικά κινήματα της δεκαετίας
30 .Ηλιάδη,ο.π,515.
31 .Βλ.την σχετική επίσημη αλληλογραφία μεταξύ των ελληνικών στρατιωτικών Αρχών, σχετικά με το αίτημα του λοχαγού σε Ηλιάδη,ο.π,509
32 .Βλ.σχετικό έγγραφο σε Ηλιάδη,ο.π.510.
του 1930 και τις οξείες πολιτικές αντιπαραθέσεις στη Μέση Ανατολή33. Ο Διογένης Φανουράκης, επαγγελματίας στρατιωτικός χωρίς πολιτικές δεσμεύσεις και προτιμήσεις ,προϊστορία και ιδεολογική στράτευση μάλλον δεν θα είχε λόγο για ένταξη στη μονάδα αυτή, που ήδη από τους Αριστερούς είχε χαρακτηριστεί μάλιστα ως «φασιστική»34. Έτσι η απόφαση του να ζητήσει την απόσπαση του σε συμμαχικές Δυνάμεις φαίνεται ότι αποτελούσε μονόδρομο για τον ίδιο.
Το δεύτερο ερώτημα είναι πιο ενδιαφέρον. Κάτω από τον ουδέτερο τίτλο
«αμερικανικές στρατιωτικές υπηρεσίες μέσης Ανατολής-Τμήμα C», βρίσκεται η
O.S.S (Office of strategic services/ operational group office of strategic services/secret intelligence ),η μυστική υπηρεσία των Η.Π.Α35 και το αναπόφευκτο ερώτημα που τίθεται είναι γιατί άραγε η εξόριστη ελληνική κυβέρνηση, δέσμια κατά τα λοιπά της αγγλικής την εποχή εκείνη, απέσπασε ένα ικανό αξιωματικό(που δεν είχε εκφράσει καμία ειδική επιθυμία με την αίτηση του) όχι στη αγγλική αντίστοιχη ειδική μυστική υπηρεσία S.O.E (special operations executive )ή κάποια άλλη παρεμφερή-ανταγωνιστική( I.S.L.D Inter-services Liaison department,MI5,MI6, MI9,MI(R) ή ακόμη στις καταδρομικές ομάδες κομάντο, που δρούσαν στο χώρο του Αιγαίου ( Βritish special forces No.142) αλλά τον «παραχώρησε» στην ανταγωνιστική αμερικανική, που διατηρούσε στο Κάιρο βάση(όπως αργότερα και στην Αθήνα) 36?
Είναι γνωστό εξάλλου ότι η αμερικανική Υπηρεσία αναζητούσε τον Οκτώβριο του 1943 μεταξύ των Ελληνοαμερικανών 160 εθελοντές37 και είναι πιθανόν η προσπάθειά της να επεκτάθηκε και στους Έλληνες που βρίσκονταν στη Μέση Ανατολή και ο Διογένης Φανουράκης, να πληροφορήθηκε το θέμα και να έσπευσε(υπό την ανοχή των ελληνικών στρατιωτικών Αρχών) προς κατάταξη, μια που ο σκοπός ήταν (φαινομενικά) κοινός ,δηλαδή η ήττα των δυνάμεων κατοχής της Ελλάδας και η απελευθέρωση της χώρας.
Δυστυχώς με βάση μόνο τα στοιχεία που έχω μελετήσει, δεν μπορώ να δώσω οριστική απάντηση.
Η αποστολή του Φανουράκη στα γερμανοκρατούμενα Δωδεκάνησα και μάλιστα στη ιδιαίτερη πατρίδα του (σχεδιασμένη και εκτελεσθείσα ίσως από την Company
33 . Ο Ιερός Λόχος αποτέλεσε ένα «καταφύγιο» και για όσους ένοιωθαν ανεπιθύμητοι στις μονάδες επειδή θεωρούνταν μειωμένης επαγγελματικής κατάρτισης ή είχαν επιδείξει αντισυμβατική συμπεριφορά. Ετσι Κατσικώστας,ο.π,283 σημ.18.
34. Κατσικώστας,ο.π,155επ.
35 .Βλ.αντί πολλών την διδακτορική διατριβή του Kyriakos Nalmpantis.Time on the mountain.The office of strategic services in Axis-occupied Greece 1943-1944.Kent State University 2008 και κυρίως την μέχρι πρότινος άκρως απόρρητη έκθεση του Kermit Roosevelt.War report of the O.S.S.New York 1976,passim.
36 . From September 1943 to December 1944, hundreds of OSS agents filtered into occupied Greece.Ετσι Nalmpantis,ο.π,311.
37 . Frangos,ο.π..Βλ.επίσης γενικότερα για την χρησιμοποίηση εθελοντών από υπηκόους τρίτων χωρών εκ μέρους της OSS, Kermit Roosevelt,ο.π.199επ..
(Λόχο) C 2671 της Special Reconnaissance Battalion38 είχε χαρακτηριστεί από τους Αμερικανούς στα δύο απόρρητα έγγραφα τους στις 30/12/1944 και 16/1/1945,που παρατίθενται στο τέλος του κειμένου, ως ιδιαιτέρα επικίνδυνη . Περίπτωση σύλληψης και αιχμαλωσίας δεν υπήρχε εν όψει του ειδικού διατάγματος του Hitler της 18ης Οκτωβρίου 1942,που διέτασσε την άμεση εκτέλεση οποιουδήποτε Άγγλου η Αμερικανού Κομάντο συλλαμβάνονταν, ακόμη και αν ήταν άοπλος ή δραπέτης αιχμάλωτος ,ενώ δεν αποκλείεται να υπήρχε και ρητή εντολή να μην συλληφθεί ζωντανός συνεργάτης της O.S.S για να μην γίνει γνωστή(ιδίως στους Άγγλους) η αμερικανική παρουσία στη περιοχή . Για τον λόγο αυτό οι νέοι προϊστάμενοι του αναζητούσαν εθελοντές για την πραγματοποίηση της αποστολής39 .Η πρώτη επιχείρηση εγκατάστασης του στο νησί του απέτυχε και ό ίδιος ο Διογένης Φανουράκης τραυματίστηκε. Η δεύτερη προσπάθεια ξεκίνησε στις 16/9/1944 όταν κατάφερε και αποβιβάστηκε στη Χάλκη μαζί με ένα ασυρματιστή και δύο ακόμη άτομα(αγνώστων στοιχείων) με εντολή να οργανώσει δίκτυο συλλογής πληροφοριών40, ενώ ήδη οι Άγγλοι είχαν ήδη δημιουργήσει βάση στη γειτονική Σύμη από τις 15 Ιουλίου 1944 .Όμως και η δεύτερη αποστολή τελικά απέτυχε και έληξε με τον ηρωικό θάνατο του Έλληνα αξιωματικού στις 1/11/1944 στα χέρια ουσιαστικά της αδελφής του Σταματίας, σε ηλικία, όπως προανέφερα, μόλις 31 ετών .
Για τις συνθήκες του θανάτου του και την πάνδημη κηδεία του την επομένη, 2/11/1044 στη Χάλκη, τα στοιχεία των Αμερικανών, που έχω στη διάθεσή μου είναι ιδιαίτερα φειδωλά. Δεν θα ασχοληθώ με την μυθολογία που αναπτύσσεται σε τέτοιες περιπτώσεις ως προς την στάση και συμπεριφορά των Γερμανών, τα γεγονότα που οδήγησαν ουσιαστικά στη αποτυχία της αποστολής Φανουράκη και τις ακριβείς συνθήκες του ηρωικού τέλους του. Μένει μόνο η απορία πως οδηγήθηκαν οι Γερμανοί στη Χάλκη, γνωρίζοντας, όπως φαίνεται, πρόσωπα και πράγματα για να καταστρέψουν το δίκτυο πληροφοριών της OSS/Χ-2,που δημιούργησε ο ίδιος.
Δεν προκαλούσε άλλωστε ιδιαίτερα μεγάλο κίνδυνο για τους Γερμανούς το συγκεκριμένο δίκτυο πληροφοριών Φανουράκη, την στιγμή που οι Αμερικανοί δεν συμμετείχαν ενεργά στις πολεμικές επιχείρησης στον χώρο των Δωδεκανήσων, ώστε να χρειάζονται ειδική υποστήριξη στον τομέα των στρατιωτικών βασικά
38 .Σύμφωνα με το οργανόγραμμα της υπηρεσίας ,προβλέπονταν δύο σημαντικοί κλάδοι δράσης: Special Operations branch (OSS/SO) και Secret Intelligence branch (OSS/SI) .Βλ. Nalmpantis,ο.π,311. 39 .Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ίδιος ο Διογένης Φανουράκης, σε ιδιόχειρη επιστολή του(φυλασσόμενη στο Ι.Λ.Φ και γνωστοποιούμενη δημόσια για πρώτη φορά), που συνέταξε στην Αλεξάνδρεια την 10/5/1944,πριν από την πρώτη αποστολή, και απευθύνει στον φίλο του Ανδρέα Δημητρίου, ουσιαστικά διατυπώνει την διαθήκη του(επιστολική διαθήκη), για κάθε ενδεχόμενο. Γράφει συγκεκριμένα: Αγαπητέ μου Ανδρέα σε λίγες μέρες θα είμαι μακριά από την μέση Ανατολή και θα συναντηθώ με τους εχθρούς του τόπου μας. Αν και είμαι βέβαιος ότι απόλυτα τίποτε δεν θα πάθω, σου αφήνω αυτές τις οδηγίες ,αν μου συμβεί κανένα ατύχημα: Τα χρήματα που έχω να μοιραστούν στις αδελφές μου Ευχαριν,Ποθητήν,Σταματία, Φωτεινή. Έχω μερικά χρήματα καταθέσει στη τράπεζα Αθηνών στο Κάȉρο εις το όνομά μου. Κοντά σου έχω τις χρυσές λίρες και χαρτονομίσματα. Ο φίλος μου Ανδρέας Δημητρίου
,ανθυπολοχαγός-φαρμακοποιός θα παίρνει από το ελληνικό υπουργείο πρόνοιας στο Καȉρο τον μισθό μου και θα τον στέλνει(στις αδελφές?).Θα αρχίσει από τον Αύγουστο 1944.Δεν βρίσκω λόγια να σε ευχαριστήσω για τους τόσους κόπους που καταβάλλεις. Με αγάπη Διογενης Φανουράκης»
40 . Βλ.Ηλιάδη,ο.π,510.
πληροφοριών, αλλά μάλλον ήθελαν να υποδηλώσουν την ενεργό παρουσία τους σε μια περιοχή καθαρά «αγγλικού ενδιαφέροντος».
Ένα σημαντικό στοιχείο είναι ότι η Χάλκη δεν είχε να επιδείξει μέχρι τότε μόνιμη και ισχυρή γερμανική στρατιωτική παρουσία. Από γερμανικές ιστορικές πηγές γνωρίζουμε ότι μόνο ευκαιριακά έκαναν οι Γερμανοί και Ιταλοί συνεργάτες τους εμφανή την παρουσία τους στο νησί ,ενώ την νύχτα της 13ης προς 14η Νοεμβρίου 1944,αιφνιδιαστικά(μήπως κατόπιν πληροφοριών για την ύπαρξη του δικτύου Φανουράκη?) αποβίβασαν δυνάμεις ,που στις 20 Φεβρουαρίου 1945 αριθμούσαν 58 Γερμανούς και 7 Ιταλούς ,οι οποίοι πάντως στο διάστημα μεταξύ 2-4 Μαρτίου 1945 αποσυρθήκαν στη Ρόδο, αφού προφανώς δεν υπήρχε πια κίνδυνος41.
Λέγεται ότι Άγγλος αιχμάλωτος από τη πρώτη μάχη της Τήλου(27-29 Οκτωβρίου 1944)42 - όπου συμμετείχε και ο ίδιος - για να πετύχει ευνοϊκή μεταχείριση, αποκαλύπτει στις γερμανικές αρχές την παρουσία του Λοχαγού Φανουράκη στη Χάλκη43 44. Πρόκειται για μια βολική εξήγηση, που χρειάζεται ιδιαίτερη διερεύνηση. Αν δεχτούμε αυτή την εκδοχή, το ερώτημα μεταλλάσσεται: Από που γνώριζε ο Άγγλος στρατιωτικός την μυστική επιχείρηση της αμερικανικής υπηρεσίας στο γειτονικό νησί. Τα γερμανικά αρχεία(και τα αγγλικά) δεν έχουν ακόμη μελετηθεί, ώστε να παράσχουν εξηγήσεις, ενώ οι ελληνικές Αρχές δεν φαίνεται να έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για διερεύνηση των συνθηκών θανάτου ενός μόνιμου στελέχους των ενόπλων δυνάμεων και μάλιστα εν ώρα εκτέλεσης διατεταγμένης υπηρεσίας σε συμμαχική Δύναμη . Στα αρχεία της Δ.Ι.Σ δεν βρέθηκε απαντητική αλληλογραφία στα δύο απόρρητα μηνύματα των Αμερικανών, που ανήγγειλαν στους αρμόδιους τον θάνατο του Έλληνα αξιωματικού και υποδείκνυαν την μεταθανάτια παρασημοφόρηση του.
Την εποχή εκείνη, ναι μεν από της 18/10/1944 είχε αποκατασταθεί τυπικά η ελεύθερη συντεταγμένη κρατική εξουσία με την επιστροφή στην Αθήνα της ελληνικής κυβέρνησης εθνικής ενότητας υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, αλλά τα μηνύματα και οι ενδείξεις σχετικά με τον επικείμενο άγριο εμφύλιο σπαραγμό ήταν σαφή. Στις 3/12/1944 ξεκινάν στη πρωτεύουσα τα αιματηρά Δεκεμβριανά και είναι εύλογο η πολιτική και στρατιωτική ηγεσία στη εμφιλιοπολεμική Αθήνα να μην ασχολείται με την τύχη ενός αξιωματικού αποσπασμένου μάλιστα σε ξένη υπηρεσία που φονεύτηκε
41 . Rungas/Sauer,ο.π,28.
42 . Τα μεσάνυκτα της 26ης προς την 27η Οκτωβρίου 1944, μια διμοιρία 47 Ιερολοχιτών υπό τον υπολοχαγό Δημήτριο Ζαφειρόπουλο και τη συμμετοχή των υπολοχαγών Νικ. Πετρογιάννη, Γ. Παπαρέσκου, Σπύρου Διαμαντόπουλου, Νικόλαου Παπακάτσικα, Γ. Βορριά και επτά Βρετανών αξιωματικών και οπλιτών, καλυπτόμενη από το βρετανικό καταδρομικό «Σείριος», αποβιβάσθηκε κοντά στον όρμο Άγιος Ιωάννης Θεολόγος (Θολός) της Τήλου ,με αντικειμενικό σκοπό την κατάληψη του νησιού από τους Γερμανούς, ο οποίος τελικά, μετά από σκληρές μάχες, δεν επιτεύχθηκε. Ο τελικός απολογισμός της μάχης της Τήλου ήταν 2 νεκροί Ιερολοχίτες, 11 αιχμάλωτοι Έλληνες, 4 Άγγλοι και 10 τραυματίες Έλληνες. Βλ. για λεπτομέρειες Χάρη Μ. Κουτελάκη, Η πρώτη καταδρομή του Ιερού Λόχου στην Τήλο (Οκτώβριος1944)-Ηρωικοί αγώνες για την απελευθέρωση των Δωδεκανήσων.2015. Koutelakis.com (28/7/2018).Πρβλ. επίσης την γερμανική εκδοχή της πρώτης μάχης της Τήλου σε Schenk,ο.π,132.
43 .Εφημερίδα ΡΟΔΙΑΚΗ φύλλο της 28/10/2013.
44 . Άλλοι εκτιμούν ότι η πληροφορία διέρρευσε από συζητήσεις ενός Ελληνογερμανού(sic) διερμηνέα. ΡΟΔΙΑΚΗ,ο.π.
στα «μακρινά» Δωδεκάνησα, το μέλλον των οποίων παρέμενε ασαφές αφού άλλωστε ο πόλεμος συνεχίζονταν , ενώ παράλληλα η δυσπιστία και αντιπαλότητα κυριαρχούσε στις σχέσεις μεταξύ Άγγλων και Αμερικανών σε σχέση με τα ελληνικά πράγματα, ιδίως για το συνταγματικό ζήτημα(παλινόρθωσης ή όχι του Γεωργίου Β) και το ρόλο των μυστικών υπηρεσιών τους45.Η πολιτική ουδετερότητα του πεσόντα αξιωματικού
,ήδη από την εποχή των γεγονότων και κινημάτων της Μέσης Ανατολής μπορεί εξάλλου να συνέτεινε στον παραμερισμό της υπόθεσης διαλεύκανσης του θανάτου του από τις άμεσες προτεραιότητες της κυβέρνησης, που ενεργούσε τότε και για όλο το επόμενο διάστημα σε κλίμα οξύτατης (και) πολιτικής αντιπαράθεσης με την Αριστερά.
Κινήθηκαν μήπως οι Αμερικανοί προκειμένου να ανεύρουν τα αίτια της αποτυχίας τελικά της δημιουργίας-λειτουργίας δικού τους, ανεξάρτητου από τους Άγγλους, κλιμακίου πληροφοριών στη Χάλκη σχετικά με τα Δωδεκάνησα μετά την προδοσία κατά του Έλληνα αξιωματικού και την εξουδετέρωση του ή ακόμη να το ανασυστήσουν στέλνοντας νέο αξιωματικό στο νησί ή μήπως έλαβαν κάποιο έμμεσο μήνυμα από την προδοσία και ανέστειλαν οριστικά την δράση τους στη συγκεκριμένη περιοχή, που σε μερικούς μήνες θα περιέρχονταν στη αγγλική στρατιωτική διοίκηση, που σίγουρα δεν θα επέτρεπε την ανάμειξη Τρίτων «στα πόδια της»? Σε διαβαθμισμένο ως απόρρητο(secret) έγγραφο του τμήματος πλέον Αθηνών της αμερικανικής στρατιωτικής αποστολής στη Μέση Ανατολή, με ημερομηνία 30/12/1944,που παρατίθεται στο τέλος της μελέτης, προς τον Έλληνα υπουργό Αμύνης, ανακοινώνεται επίσημα(αφού ο αξιωματικός ανήκει στον ελληνικό στρατό) ο θάνατος του Διογένη Φανουράκη, με την επισήμανση ότι ανέλαβε οικειοθελώς την αποστολή, αφού αρνήθηκαν άλλοι και προαναγγέλλεται μάλιστα η σύνταξη ειδικής έκθεσης(further report). Oντως στις 16/1/1945,υποβαλλεται αυτή την φορά προς το ΙΙο γραφείο του υπουργείου Αμύνης απόρρητη και πάλι έκθεση(επίσης επισυναπτόμενη), που όμως απλά επαναλαμβάνει τα προηγούμενα, εκθειάζει τον Πεσόντα και καταλήγει στη πρόταση για μεταθανάτια παρασημοφορία του, ώστε να περατωθεί η υπόθεση «ανώδυνα» χωρίς παραπέρα διερεύνηση!
Είναι γνωστό ότι στο επίπεδο των μυστικών Υπηρεσιών(κυρίως) επικρατεί οξύς ανταγωνισμός χωρίς Αρχές και Όρια από την προσπάθεια ελέγχου της μίας επί της άλλης ο οποίος στον πόλεμο επεξετάθη ακόμη και μεταξύ των συμμαχικών μυστικών υπηρεσιών OSS/SOE-MI6 στην Ευρώπη και ιδίως στον ελληνικό χώρο. Εντός των αγγλικών υπηρεσιών είναι άλλωστε γνωστός ο ανταγωνισμός ανάμεσα στο Υπουργείο των Εξωτερικών(Foreign office),I.S.L.D (Inter-Services Liaison
45 .Βλ. Nalmpantis. ο.π, 124,όπου και επί λέξει αναφορά σε άλλο Αμερικανό συγγραφέα: «American clandestine operations in Greece, the Prime Minister charged, were designed to keep the Greek king from regaining his throne, while Churchill‟s aim was to reinstall him as a reliable ally along Britain‟s Mediterranean route of empire. FDR, however, was not about to chastise the OSS for practicing what he preached. The President found it an uninspiring battle cry to tell Americans that when all the sacrifice, hardship, and bloodshed had ended, the world would be much the same as before».. .
Department) και την S.O.E46, ενώ η αμερικανική O.S.S αρχίζει από το φθινόπωρο του1944,που αποκτά πια έδρα στην Αθήνα, να διαμορφώνει δική της Πολιτική
,σύμφωνα με την κυβερνητική γραμμή των Η.Π.Α αποκλίνουσα τότε από την αγγλική47.Όπως συναφώς αναφέρει στο βιβλίο του ο John Lincoln, στέλεχος μιας από τις συμμαχικές υπηρεσίες πληροφοριών στα Δωδεκάνησα την εποχή εκείνη(1943- 1945) αφοπλιστικά48:There were no less than six Allied organizations working in the Aegean, to one or the other of which each group of refugees owed its particular allegiance. Since the commanders of these organizations in Cairo, as I had already learned, regarded each other as potentially more dangerous than their opposite numbers in the German army ,it was not surprising that their rivalry should have penetrated down through the lower ranks to the Greek refugee agents who maintained posts of intelligence and supply along the Turkish coast.
Μήπως έπρεπε λοιπόν ο φάκελος Φανουράκη να κλείσει για «συμμαχικούς λόγους»(sic),όπως υπαινίχθηκε ο Χριστόδουλος Τσιγάντε στην ανοικτή επιστολή του της 14/1/1955 προς τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, υπουργό τότε εθνικής Άμυνας, διαμαρτυρόμενος έντονα για το γεγονός ότι η προδοσία και ο θάνατος του αδελφού του, Γιάννη Τσιγάντε αρχηγού της οργάνωσης ΜΙΔΑΣ στην κατεχόμενη Αθήνα στις 14/1/1943 δεν αποτέλεσαν ποτέ αντικείμενο ενδελεχούς έρευνας και απόδοσης ευθυνών ακόμη και προς την κατεύθυνση της αγγλικής S.O.E49,για την οποία η σύγχρονη Ιστοριογραφία καταλογίζει ευθύνη για τον ελληνικό εμφύλιο σπαραγμό50?
Διαβλέπω πολλές (τυχαίες?) ομοιότητες ανάμεσα στις περιπτώσεις Γ.Τσιγάντε και
Δ.Φανουράκη, που χρήζουν διερεύνησης
ΣΤΗ ΘΕΣΗ ΕΝΟΣ ΕΠΙΛΟΓΟΥ
Ο Διογένης Φανουράκης στη προαναφερθείσα αίτηση του προς το 5ο Τάγμα της ΙΙης ελληνικής ταξιαρχίας του στρατού μας στη Μέση Ανατολή της 25/7/1943 γράφει ότι επέλεξε το στρατιωτικό επάγγελμα με μοναδικό σκοπό, να συντελέσει εις την απελευθέρωση της προσφιλούς του ιδιαιτέρας πατρίδος ,κατεχομένης από το 1912 υπό των Ιταλών. Η πρόθεση του αυτή δικαιώθηκε, ο ίδιος όμως δεν γεύτηκε τον καρπό της νίκης, δηλαδή την ενσωμάτωση της Δωδεκάνησου τέσσερα χρόνια αργότερα. Μεταθανάτιους επαίνους ,παράσημα και άλλες αποδώσεις τιμών και βαθμών δεν έχει ανάγκη ο πεσών χαλκίτης αξιωματικός, που ζει στις καρδιές όλων των Δωδεκανησίων. Η ερεύνα μόλις τώρα δυστυχώς ξεκινά . Αυτό που λέπει,74 χρόνια από τον ηρωικό θάνατο του στην ιδιαίτερη μάλιστα πατρίδα του, είναι μια ψύχραιμη καταγραφή της πορείας του προς την Αθανασία μέσα σε ένα ομιχλώδες, ιστορικά
46 .Πρβλ. Μακρής-Στάïκoς,ο.π,257επ.
47 . Μακρής-Στάïκoς,ο.π,690επ.
48 .Lincoln,Achilles and the Tortoise.An eastern Aegean exploit.London 1958,47επ.Βλ.επίσης Klausch,Die Geschichte der Bewährungsbataillone 999 unter besonderer Berűcksichtigung des antifasistischen Widerstandes.1987 Köln 1987, 654,1088 σημ.3
49 . Μακρής-Στάïκoς,ο.π,344επ.
50 . Μακρής-Στάïκoς,ο.π,56επ.και passim.
επιβαρυμένο γεωπολιτικό περιβάλλον, ενώ ταυτόχρονα πρέπει να απαντηθούν κρίσιμα και συγκεκριμένα πια ερωτήματα από τους μελλοντικούς ερευνητές.
Είναι το ελάχιστο που οφείλουμε, τουλάχιστον εμείς οι συμπατριώτες του, στην μνήμη του ήρωα Δωδεκανήσιου .